Krakowskie Przedmieście:
- Towarzystwo Dobroczynności (Nr. 62 z kaplicą niegdyś pałac Kazanowskich).
- Gmach Ministerium Spraw Wewnętrznych (dawniej Pałac Namiestnikowski, Nr. Nr. 46 i 48), niegdyś własność „Księcia Panie Kochanku“, zbudowany w r. 1645 Przez Stanisława Koniecpolskiego podług planów budowniczego Temallego.
- Pałac hr. Potockich (Nr. 15), odznacza się ładną bramą stylową.
- Pałac hr. Potockich (Nr. 31), wybudowany w końcu A VIII w. przez hetmana Ludwika Tyszkiewicza’ ma wewnątrz pyszne plafony i freski, dzieła Ciariniego i’Leatiego, komnatę stołową, wyłożoną dębem, i wiele cennych dziel sztuki.
- Pałac ks. Czetwertyńskich (dawniej hrabiów U ruskich. Nr. 30), wzniesiony na miejscu dawnego pałacu Poniatowskich, jeden z najpiękniejszych, dzięki ładnemu frontowi i swej lekkości.
- Uniwersytet (Nr. 26) zwany pałacem Kazimierowskim. Za Stanisława Augusta mieścił się tu korpus kadetów. Posiadłość uniwersytecką odgrodzono obecnie od ulicy zgoła nieestetyczną bramą.
- Szpital Świętego Rocha (Nr. 24 obok), założony przez bractwo Ś-go Rocha w r. 1709.
- Pałac ordynacji hr. Krasińskich (Nr. 7) odznacza się frontem od ulicy hr. Berga, w stylu „rococo”. Zbudowany w r. 1740, przez wojewodę Jana Czapskiego, do rodziny Krasińskich przeszedł w r. 1809. W pałacu znajduje się słynna biblioteka, piękne obrazy, wspaniała zbrojownia.
Na Nowym Świecie
nie ma starych gmachów, z wyjątkiem ogromnego kompleksu gmachu Zarządu wojskowego (Nr. Nr. 69, 67), niegdyś pałac hr. Zamoyskich, skonfiskowanego po zamachu na hr. Berga.
Wymienić jeszcze wypada gmach Zarządu okręgu komunikacji (Nr. Nr. 13 i u), dawniej pałacyk Mniszków i Ogińskich.
Na Placu Teatralnym:
Ratusz, zwany dawniej pałacem Jabłonowskich w ich rodzinie pozostający od r. 1773 do 1804, wystawiony w r. 1725 przez Marję Bielińską. Przebudowany w r. 1863 przez Józefa Orłowskiego, z zachowaniem pierwotnej postaci charakterystycznej fasady gmachu. Wieża, służąca za czatownię straży ogniowej, liczy 190 stóp długości. Ratusz posiada olbrzymią salę 5,000 stóp kwadr. powierzchni, z 36 oknami; w sali posiedzeń portrety królów polskich, marszałków i prezydentów Warszawy; wreszcie salę „Hr. Berga“ ozdabiają piękne freski Bacciarellego, przeniesione z pałacu Prymasowskiego. W tym gmachu mieszczą się: magistrat, kancelaria oberpolicmajstra, biura adresowe (na parterze). Obok ratusza istniał do niedawna:
Pałac Blanka, nazwany tak od nazwiska właściciela, dawnego bankiera króla Stanisława Augusta, Piotra Blanka; dziś przebudowany. Własność magistratu.
Po drugiej stronie placu i skweru gmach Teatrów Warszawskich (Wielkiego i Rozmaitości z kasą zamówień biletów do wszystkich teatrów), zbudowany w r. 1833, według planów A. Corazziego. Front teatru Wielkiego zdobią kolumny ciosowe, na frontonie płaskorzeźby: zabawa Anakreonta i powrót Edypa z igrzysk olimpijskich. W foyer umieszczono posągi znakomitych artystów: Królikowskiego i Żółkowskiego.
Nu ul. Wierzbowej:
Hotel Angielski (Nr. 6) posiada wartość historyczną. I u w pokoiku Nr. 4, gdzie zachowano dotychczas umeblowanie ówczesne, gościł przez kilka godzin Napoleon I w powrocie z wyprawy na Rosję.
Przy ul. Danilowiczowskiej:
Pałac Załuskich (Nr. 16) z cenną pamiątką — 37miu popiersiami królów i książąt polskich. W tym domu mieściła się niegdyś słynna biblioteka Załuskich.
Na ul. Bielańskiej:
Pałac Zawiszów (dziś ks. Radziwilłowej), (Nr. Nr. 14 i 16), piękny, w stylu odrodzenia. Wewnątrz wspaniały plafon Siemiradzkiego „Światło i ciemność”.
Przy ul. Senatorskiej:
Resursa Kupiecka (Nr. 40). Pałacyk wystawił w r. 1730, Józef Mniszek na miejscu dworów Ossolińskich, Rejów i innych.
Na Placu Krasińskich:
Pałac dawniej Krasińskich Nr. 12) mieści się obecnie Izba Sądowa. Na froncie pałacu dwie płaskorzeźby: geneza klejnotu rodowego Krasińskich i wjazd Juliusza Cezara do Rzymu.
Pałac ordynacji Zamoyskich, dawniej zwany „Błękitnym“ (Nr. 30), a zbudowany z rozkazu króla Augusta I, dla córki jego, p. Orzelskiej, w ciągu 4ch tygodni. Na miejscu dawnego, stanął, w r. 1815, obecny z napisem na froncie; „W roku przywrócenia Królestwa“. Znajdują się w nim cenne zbiory artystyczne oraz znana bibljoteka Zamoyskich.
Przy Placu Saskim:
Pałac Briihlowski, pamiątka czasów saskich, nazwana tak od ministra Bruhla, który nabywszy gmach od Sanguszków, odnowił go gruntownie. W r. 1785 zajęła gmach ambasada rosyjska; za czasów Królestwa Kongresowego, przez lat 15 zajmował go W. Książę Konstanty, od r. 1883 biuro telegrafu.
Przy ul. Miodowej:
Gmach Sądu Okręgowego (pod Nr. 11, dawniej pałac Paca). Niegdyś stał na tern miejscu pałac Radziwiłłów z pierwszym naówczas gabinetem historii naturalnej. W r. 1823 pałac przeszedł na własność jenerała Ludwika Paca, który wystawił wspaniały front według planów Henryka Marconiego. Nad bramą pałacową piękna płaskorzeźba przedstawia Tytusa Fłaminiusza, ogłaszającego na igrzyskach wolność miast greckich.
Pałac Arcybiskupi (Nr. 13). Przy ul. Nowolipie:
Pałac Mostowskich (Nr. I7), zajęty na koszary z obszernemi, sklepionemi komnatami wewnątrz.
Przy ul. Rymarskiej:
Gmach Izby Skarbowej, dawniej Komisji Przychodów i Skarbu (Nr. 6) przerobiony z pałacu niegdyś Leszczyńskich, z pięknym portykiem i długą kolumną, która zdobi front gmachu połączonego bezpośrednio z gmachem niegdyś Banku Polskiego.
Bank Polski, zbudowany w r. 1830ym, z największą w mieście kolumną.
Gmach Sztabu Okręgowego (dawniej Pałac Saski), obok ogrodu zbudowany przez króla Augusta II, na miejscu pałacu Morsztynów, był siedzibą królów polskich z domu Saskiego i ich własnością. W r. 1801 kupił go król pruski. Od roku 1804 do r. 1816 mieściło się tu Liceum Warszawskie. Od r. 1837 do 1864 właścicielem pałacu był Skwarcow (kupiec), który wzniósł piękną kolumnadę korynacką i odprzedał ją rządowi.
Ul. Ordynacka:
Instytut Muzyczny (Konserwatorium), dawniej zwany „Pałacem Ordynackim“. Na tem miejscu, w r. 1597, zaczął budować zamek Janusz ks. Ostrogski, lecz nie zdołał go dokończyć. Na fundamentach zamkowych wznieśli pałac Zamoyscy, z których rąk przeszedł do Czapskich, następnie do Chodkiewiczów i in. W r. 1836 nabył go rząd i umieścił w nim „Dom zdrowia“, a od r. 1859 oddał na pomieszczenie instytutu. Wspaniałe przedstawiają się jego mury od ul. Tamka. Do sławnych piwnic pałacowych przywiązana jest legenda o „Złotej kaczce“ pod której postacią jakoby pokutuje księżniczka zaklęta.
Ul. Bagatela:
Pałacyk „Bagatela“ (wraz z ogrodem i halą) mieści się przy ulicy tejże nazwy, w pobliżu rogatek Mokotowskich. Grunt, na którym stoi, otrzymał prawem dziedzicznym słynny malarz Stanisława Poniatowskiego, Bacciarelli. Nazwę swą obecną otrzymał od francuza Chauvota, który nabył tę posiadłość od spadkobierców Bacciarellego i otworzył tam ogród dla zabawy warszawian. Pałacyk zbudował Muchanow. Obecnie jest siedzibą Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego. Hallę wynajmują towarzystwa dramatyczne polskie i teatr rządowy.
Belweder. Pałac w pobliżu Łazienek, z okazałym parkiem; otrzymał tę nazwę od dawnego, niegdyś na tem miejscu istniejącego belwederu, wystawionego w r. 1662 przez kanclerza Krzysztofa Paca dla żony swojej, włoszki. W r. 1764 król Stanisław August nabył od Lubomirskich Belweder i założył tam pierwszą fabrykę fajansów. W roku 1843 od Teresy Kickiej nabył Belweder rząd i pobudował obecny pałac.
Do r. 1830 Belweder był rezydencją W. Księcia Konstantego; obecnie jest to letnia siedziba jenerałgubernatora warszawskiego.
(…)
Krakowskie Przedmieście:
Muzeum Przemyślu i Rolnictwa, z olbrzymimi oknami weneckimi na pierwszym piętrze. Największa sala odczytowa.
Resursa Obywatelska, zbudowana w roku 1861ym na miejscu dawnego pałacu Kazanowskich, Zamoyskich i in., z wielką salą na koncerty i zabawy.
Hotel Bristol (u wylotu ul. Karowej), na miejscu dawnego pałacu Tarnowskich, zbudowany przez Towarzystwo akcyjne.
O kilka kroków od hotelu Bristol, ale już przy ul. Karowej, wznosi się gmach Panoramy, wybudowany w r. 1896 w formie gustownej rotundy, według planów budowniczego Szyllera. Mieścił dawniej panoramy, następnie wystawę wyrobów rzemieślniczych. W podziemiach jest teatrzyk żydowski, na górze zaś „Scatingring“.
Hotel Europejski, o trzech frontach, wychodzących na ul. Czystą i plac Saski, wzniesiony na miejscu dawnego pałacu Ogińskich. W ostatnich latach nadbudowano górne piętro, według planów budowniczego Ileuricha.
Ulica Senatorska:
Gmach Zarządu artylerii Okręgu Warszawskiego (dawniej pałac Prymasowski), przy ulicy Senatorskiej, zbudowany w kształcie podkowy. Niegdyś, w gmachu zgorzałym była siedziba prymasów.
Pałac hr. Przeździeckich, na rogu placu Bankowego i ul. Senatorskiej, wzniósł starosta Bazyli Walicki; kolejno gmach miał właścicieli: St. Potockiego, Marię ks. Wirtemberską, ks. Radziwiłła, aż dostał się rodzinie ostatnich posiadaczów, którzy przerobili pałac na dom dochodowy. Ma piękny taras na I-em piętrze.
Były pałac Prymasowski przy ul. Senatorskiej.
Ulica Elektoralna:
Szpital św. Ducha, przy ul. Elektoralnej, zbudowano w r. 1811, na miejscu fabryki Tomasza Dangla, według planów bud. Orłowskiego.
Ulica Trębacka:
Kamienica Scheiblerów (Nr. 4), stojąca na miejscu starej poczty, a zbudowana w stylu renesansu niemieckiego, według planów E. Lilpopa i J. Dziekońskiego.
Dom dochodowy teatrów warszawskich, posiadający sklepy i mieszkania z największymi nowoczesnymi urządzeniami.
Ulica Mazowiecka:
Pałac Kronenberga (Nr. 22), zbudowany na miejscu dawnego pałacu Radziwiłłów, przed 40 laty w stylu renesansu niemieckiego.
Gmach Towarzystwa kredytowego ziemskiego, jeden z najwspanialszych w Warszawie, zbudowany w r. 1856, według planów H. Marconiego i J. Góreckiego, w stylu renesansu włoskiego, z parterem i I-em piętrem, skopiowanym z pałacu prokuratorii weneckiej. Niegdyś stal tu pałac „Czerwony“, zbudowany w r. 1661 przez biskupa Tarłę, później rezydowało tu poselstwo tureckie.
Ulica Królewska:
Pałac sztuki, siedziba godna artystów dawnych i współczesnych, malarzy, rzeźbiarzy i sztuki stosowanej.
Gmach giełdy (Nr. 14), przerobiony z ujeżdżalni, odznacza się portykiem w stylu klasycznym. Giełdę założono w r. 1817.
Ulica Marszałkowska:
Gmach firmy „B. Herse” (róg ul. Erywańskiej), zbudowany podług planów inż. Jana Husa, o wspaniałej fasadzie. Pomimo swego ogromu,gmach ten ma dużo wdzięku.
Gmach Towarzystwa ubezpieczeń „Rosja”, zbudowany milionowym kosztem, według planów budowniczego Goldberga, nagrodzonych na specjalnym konkursie. Symboliczną figurę na gmachu modelował artysta rzeźbiarz L. Wasilkowski.
Ulica Jasna:
Gmach Filharmonii, z olbrzymią salą (blisko do 2,000 osób) i pięknymi w niej malowidłami plafonowymi.
Ulica Sienna:
Gmach księgarni Gebethnera i Wolffa w stylu staroniemieckim; bardzo interesujący ze względów architektonicznych i wewnętrznego urządzenia.
Politechnika warszawska
Plac Powystawowy (na zbiegu ulic: Kaliksta, Polnej i Nowowiejskiej):
Cały kompleks budynków, zbudowany według planów bud. Szyllera i Rogóyskiego.
Plac św. Aleksandra:
Instytut głuchoniemych i ociemniałych, zbudowany w r. 1817 staraniem ks. Józefa Falkowskiego, pierwszego rektora tego instytutu. W ogrodzie pomniki fundatora i rektora Jana Papłońskiego.
Ulica Włodzimierska:
Gmach Towarzystwa kredytowego miejskiego (Nr. 25), zbudowany podług planów bud. Ankiewicza, nagrodzonych na konkursie. Jest to piękna budowla, której front zdobią posągi alegoryczne, dłuta wybitnych rzeźbiarzy. W sali zebrań, na ścianie, malowidła Gersona, przedstawiające Warszawę, udzielającą gościnności religii, nauce, prawu, sztuce i rzemiosłu.
Gmach Stowarzyszenia techników (Nr. 3 i 5), zbudowany z przepychem i smakiem artystycznym.
Ulica Zielna:
Stacja telefonów, prawdziwy drapacz nieba, o 14 piętrach. Budowla monumentalna.
Koszyki:
Stacja filtrów oraz wieża ciśnień znajduje się na Koszykach. Zbudowano ją wraz z zaprowadzeniem kanalizacji w Warszawie.
Stacja pomp przy ul. Czerniakowskiej. (…)
Powyższy tekst i zdjęcia pochodzą z: Przewodnik po Warszawie i okolicach A E. Zięckowski Warszawa : skł gł w księg Gebethnera i Wolffa, 1912 (Warszawa : Andres i Ska)