(…)
Po objęciu władzy nad Polską przez Aleksandra I nad Warszawą przeszedł jakby olbrzymi podmuch burzy, niszczącej wszystko, co tylko przeszłość przypominać mogło. Tak zniknął dawny ratusz na rynku Starego Miasta, tak zniknęły dawne bramy miejskie, a wiele budynków o znacznej wartości architektoniczno-historycznej zostało przebudowanych, przy czym silono się nadać im kształt pseudoklasyczny.
Gorąco przeciwko temu występował Maurycy Mochnacki, pisząc co następuje:
„Zachody koło upiększenia Warszawy były wielkie, azjatyckie: ale czyimże to kosztem stawiano „owe” gmachy, to kulawe i powykrzywiane, to jakby chińskie pagody, jedne — podparte opasłymi słupami na kształt dud w organach, drugie — w kształcie parawanu lub meczetu w ogrodzie ? … Kto, jeżeli nie sami Polacy przepłacali te dziwotwory gustu, obok których dawna klasyczna budowa stolicy naszej tylko wyraźniej jaśniała?“.
Gdy tak z jednej strony prowadziło się akcję przeciw niektórym szacownym pamiątkom architektonicznym Starej Warszawy, należy z kolei zwrócić się do obrazu działań ówczesnych, podjętych w celu przybrania stolicy w nowe gmachy.
Zaczynając od krańców miasta, na pierwszym miejscu postawić należy budynki, mieszczące w sobie rogatki miejskie. Budynki te, obecnie bardzo zniszczone, a jednak posiadające piękny kształt pseudoklasyczny, wystawione zostały w r. 1823 pg. pl. bud. Kubickiego. Do dnia dzisiejszego zachowały się: dwa domki prostokątne—rogatki Mokotowskie, dwa domki okrągłe — rogatki Jerozolimskie, prostokątne—rogatki Wolskie, prostokątne—rogatki Brzeskie. Należałoby zająć się doprowadzeniem tych domków do właściwego stanu.
Jednocześnie wystawiono ozdobne odwachy dla wojska, z których jeden przy pałacu Łazienkowskim istnieje po dziś dzień, drugi zaś, „na Placu Saskim”, uległ radykalnej przebudowie. (…)
Historyczne gmachy Warszawskie w alfabetycznym porządku ulic
(…)
Agrykola
Agrykola (dolna i górna) prowadzi od Al. Belwederskiej w dół, wzdłuż Łazienek, do ul. Czerniakowskiej. Tuż przy drodze, za sztachetami parku Łazienkowskiego—zdrój, obmurowany w r. 1785 przez Stan. Augusta, z którego, wg. podania, miano czerpać wodę dla król. Anny Jagiellonki. Na wprost Łazienek wejście do wielkiego parku, przeznaczonego na zabawy sportowe. Pomnik Jana III.
Aleja Belwederska
Aleja Belwederska—od Agrykoli do rogatek. Z prawej strony całą przestrzeń zajmuje gmach d. korpusu kadetów, zbudowanego przez Rosjan i nazwanego ku większemu upokorzeniu Polaków—Suworowskim. Za czasów okupacji niemieckiej szpital, obecnie Szkoła Podchorążych Pałac Belwederu ki p. str. 51. Łazienki p. str. 49 Ogród Botaniczny, założony w r 1819 na miejscu dawnej szklarni i ogrodów, istniejących tu jeszcze za czasów ks. Mazowieckich, przez Szuberta, prof. botaniki uniwersytetu warszawskiego i pierwsz. dyrektora. Pomniki Szuberta i Wagi—patrz: pomniki str 43. Kościół Opatrzności p. kościoły str. 39 Obserwatorium astronomiczne wznieś, w r. 1823 pg. pl. bud. Aignera i astronoma prof. Franc. Armińskiego, kosztem ośmiu kroć stu tysięcy zł p. Obok ruin kościoła Opatrzn. wznosi się wzgórze, zw. Kalwarią, będące końcową stacją drogi kalwaryjskiej, ciągnącej się od pl Trzech Krzyży, z marmurową kaplicą.
Aleje Jerozolimskie
Aleje Jerozolimskie, jedne z najpiękniejszych alei ,w mieście, ciągną się od przedm. Ochota do Nowego Światu. Nazwa pochodzi od osady Nowej Jerozolimy, wzniesionej przez ks. Sułkowskiego w pobliżu miasta dla żydów. Między ul. Emilii Plater a dr. Chałubińskiego kapliczka na parkanie oznacza miejsce straszliwej rzezi pochodu socjalistycznego, urządzonej przez policję rosyjską w dn. 1 maja 1905 r. Ks 49 (1582h)—pałacyk bud. Henr. Marconiego, wznieś, w r. 1846 wprost. dworca Wiedeńskiego, obecnie bardzo zniszczony. NR. 86—96 (1581 b) dworzec Warszawski Wiedeński, wzniesiony w r. 1844 pg. pl. Henryka Marconiego, ciasny i niewygodny, zupełnie nieodpowiedni na dworzec centralny stolicy. Część d. Alei Jerozolimskich od Nowego Światu do Wisły nosi nazwę Alei 3 maja, posiada w pobliżu ul. Smolnej piękne drzwi kute żelazne w murze, przeniesione podobno ze Starego Miasta. Nr. 7, 9 i 11 (2913 A)—„Młyn Parowy“, założony przez Steinkellera. Dalszym ciągiem Alei 3 maja jest wspaniały wiadukt, dług. 701 metrów, prowadzący do mostu Poniatowskiego, zbudowany przed wojną pg. pl. bud. Marszewskiego i należący do piękniejszych dzieł polskiej sztuki inżynierskiej.
Aleje Ujazdowskie
Aleje Ujazdowskie, tak nazw. od Ujazdowa, zamku ks. Mazowieckich (p. str. 53). Park Ujazdowski, załóż, w r. 1896 na miejscu dawnego placu, pg pl. Szaniora, zajmuje przestrzeń 50,000 metr. kw. i należy do najpiękniejszych w Warszawie; w parku i wzdłuż alei lipy, sadzone za Stan Augusta. NR. 1 (1715) dom „na rozdrożu“, wystawiony przez Stan. Augusta na miejscu karczmy tej samej nazwy. NR. 5 (1714c) — piękny pałacyk Sobańskich w obszernym ogrodzie; na jednej z oficyn, przy alei, jedna z dawnych stacji kalwaryjskich. 5 (1714E) pał! Szelechowa pg. pl. Grochowicza, na r. Alei Róż, wypełnionej ogrodami i willami. 17 (1713b)—Dolina Szwa carska wzniesiona na gruntach, darowanych przez Stan. Augusta bazyljanom, którzy tu mieli zbudować konwikt; w r 1827 założono ogród, w którym gmach koncertowy i restauracyjny wznieś, w r. 18 >2; obecnie własność Tow. Łyżwiarskiego, przy czym front od Alei Ujazdowskich zajmuje olbrzymi dom M. Spokornego. W? 19, 21 i 23 (I756b, 1767a i b) obecnie wł. hr. Branickiej, pg. pl. L. Marconiego. NR. 25 (1667) piękny pałacyk Dziewulskich, pg. pl W. Marconiego. X» 12 (1726c) pał. Marconich, zw „pod karczochem“. NR. 22 (1724) piękny dom Strzałeckiego, posiadacza wspaniałych zbiorów,’ wznieś, ng. pl. W. Marconiego.
Bagatela
Niegdyś własność słynnego malarza Bacciarellego, podarowana mu przez Stan. Augusta. Wznieś, przez niego w r 1772 pałacyk i ogród nabył od spadkobierców jego w r. 1818 restaurator Chovot, nadając mu obecną nazwę. Około r. 1890 mieścił się tu Ogród Zoologiczny, obecnie zaś — Tow. Ogrodnicze; latem w ogrodzie i teatrze odbywają się przedstawienia i zabawy.
Bagno
Bagno—brudna ulica żydowska; w d. Nr. 6 10 (1244a) mieszczą się kramy tandety i rupieci, t. zw. Pociejów, na pamiątkę sklepików żydowskich, które się mieściły około r. 1778 w b. pałacu Pociejów przy ul. Nowosenatorskiej, w r. 1809 zaś przeniesione zostały na Plac Zielony.
Bednarska
Bednarska, niegdyś zwana „Gnojową” dla niesłychanego niechlujstwa. Nad samą Wisłą wznosi się murowany przyczółek istniejącego tu do 1861 r. mostu łyżwowego z ozdobnym portykiem i kolumnami jońskimi (odpowiednik na Pradze). Naprzeciwko (r Dobrej) posesja „na Kasztelańskiem“ ze śladami lepszych czasów od strony Wisły; dom wzniósł około 1790 r. kasztelan Jezierski, urządzając pierwsze w Warszawie kąpiele.
Bielańska
Bielańska, d. zwana też „Kamedulską“ dla gruntów, które tu mieli kameduli bielańscy. NR. 14 (608) — pałac Zawiszów, przebudowany około 1860 r. z pałacu Kossowskich, przedtem do 1729 r. Przebendowskich; w przedsionku wspaniała balustrada z kutego żelaza, nad klatką schodową plafon Siemiradzkiego. NR. 10/12 (607)—dawna mennica i pałac bpa warmińskiego Grabowskiego; przed kilku laty gmach cały zburzono, wznosząc nowy na pomieszczenie rosyjskiego Banku Państwa; obecnie Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. NR. 3 (603) zw. „na Kłopockiem“ od właścicieli Kłopockich, ob. Hotel Lipski. X? 5 (602)—d. zw. „dom pruski“; w podwórzu gmach teatralny, spalony w r. 1920.
Bracka
Bracka—tak zw. od gruntów, które tu miały bractwa kościelne. NR. 2527 (l576a) duży gmach Tow. Akc Br. Jabłkowskich.
Browarna
Browarna—od browaru królewskiego, istniejącego jeszcze w 1772 r. Ładny widok na ogród i tyły gmachów uniwersyteckich.
Ceglana
Ceglana—od wielkiej cegielni Bluma, istniejącej w 1722 r. tam, gdzie później ciągnęły się słynne ogrody Ulricha.
Chałubińskiego
Chałubińskiego, za czasów rosyjsk. „Teodora. Wychodzą na nią tyły Szpitala Dzieciątka Jezus, z ładnym budynkiem prosektorium, z salami do wykładów anatomicznych.
Chłodna
Chłodna widnieje na planie z r. 1762 jako Aleja Wolska. Kś św Karola Boromeusza (patrz str. 34). Nr. 21 (927a) „pod lwem“ od lwa, który stał niegdyś na szczycie dworu Bazylego Walickiego (od niego przyległa ulica otrzymała nazwę Walicowa). NR. 27 (926a) posiada niezłą fasadę pseudoklasyczną, również NR. 11 (930). Nr. 19 (927b) z bramą renesansową, dawniej własność rzeźb. Mentzla.
Chmielna
Chmielna d. Chmielnicka, od Chmielnika, ogrodu „przy Ujazdowie” wójta warsz. Domy .Ne 5 i 7 (1260bd) nosiły nazwę „Smolikowszczyzny“.
Czackiego
Czackiego, za czasów ros. „Włodzimierska”, otwarta w czasach popowstaniowych. Nr. 3 — 5 (1326b) gmach Stowarzyszenia Techników z wielką salą balową, salą jadalną, z herbami miast polskich i ładną klatką schodową. Nr. 25 (408—9n) — Towarzystwo Kredytowe m. Warszawy wznieś, koło 1870 r. pg. pl. Ankiewicza w stylu odrodź, włosk., z posągami alegoryczny dłuta Rygiera, Pruszyńskiego, Kucharzewskiego i Ostrowskiego; na stropie sali zebrań ogólnych malowidło Gersona (Warszawa, udzielająca gościnności religii, nauce, prawu, sztuce, rzemiosłom); przed kilku laty gmach znacznie’ rozszerzono.
Daniłowiczowska
Daniłowiczowska—tak nazw. od pałacu, który w r. 1621 wzniósł tu Mikołaj Daniłowicz, podskarbi w. kor., spalonego w r. 1655 przez Szwedów; pozostawał on przez czas pewien w rękach jezuitów; w r. 1741 przerobiony został na słynną Bibliotekę Załuskich, wywiezioną następnie przez Rosjan po zdławieniu insurekcji 1794 r; po pożarze 1807 stracił dawny charakter, do reszty zaś zmienił wygląd po przeprowadzeniu ul. Hipotecznej, prowadzącej do teatru Nowości i ul. Długiej. Z pośród 36 popiersi królów polskich, zdobiących fasadę, znaczna część pochodzi jeszcze z czasów Daniłowicza; wykopane one zostały z ziemi przy odnawianiu pałacu w pocz. XIX w., a pozostałe dorobiono w owym czasie. NR. 16 (6253)—obok Pol. Kr. Kasy Poź. niedawno wzniesiony ładny dom Tow. Akc: L. Spiess.
Dobra
Na rogu Drewnianej—wielki gmach szkół miejskich. Przy zbiegu z ul. Leszczyńską — elektrownia miejska; na rogu Karowej—stacja pomp.
Dzielna
Dzielna – nazwana tak przypuszczalnie dlatego, że dzieliła „role“ staromiejskie od nowomiejskich. NR. 24— 28 (2361—3) więzienie śledcze, t. zw. „Pawiak“ (dlatego, że wychodzi tyłami na ul. Pawią), zbudowany ok 1830 r. pg. pl. Henryka Marconiego. Za rządów rosyjskich przebywało tam wielu więźniów politycznych, którzy niepodległość Polski za najpierwszy cel swych dążeń postawili.
Dzika
- 19 (2317)—d. koszary artylerii, wzniesione przez Stan. Augusta; za czasów niewoli rosyjskiej i obecnie więzienie wojskowe. NR. 53 (2310b)—na gruntach tej posesji znajdowały się źródła rzeczki Drny, zasypanej dziś, a stanowiącej granicę Nowej Warszawy.
Elektoralna
Elektoralna—do m nr. 771 nosiła nazwę „Wielopolskiej“, gdyż leżała na gruntach jurydyki Wielopola, obejmującej kilka ulic sąsiednich; obecna nazwa pochodzi od drogi na pole elekcyjne na Woli. Nr. 3 (796)— w domu tym mieszkał i zmarł znakomity poeta Antoni Malczeski. NR. 6 (747)—d. pałac Wielopolskich. Nr. 12 (750/1)—Szpital św. Ducha, założony przez ks. Annę Mazowiecką w r. 1442, początkowo mieścił się przy ul. Piwnej Nr. 13, od r. 1861 przeniesiony do gmachu obecnego, zbud. specjalnie pg. pl. bud. Józefa Orłowskiego na placach, na których w końcu XVIII w. mieściła się słynna fabryka powozów Dangla, następnie komisariat wojenny, w końcu zaś komora celna. Wzdłuż NR. 29 (787), należącego w końcu XVIII w. do Górskiego, chor. war., ciągnie się uliczka Mirowska, do niedawna Zatyłki. 20 (755) mieszkał tu do r. 1830 Juljusz Słowacki.
Foksal
Foksal —uliczka bez wyjścia, zabudowana ładnymi domami. Do r. 1880 wznosił się tam pałac, otoczony ogrodem, należący do Czapskich, Briihlów, Cetnerów, Rzewuskich, Krasickich i Potockich. W końcu XVIII w. właścicielem jego został głośny bankier Kabryt, i wtedy Franciszek Ryx, starosta piaseczyński, w wydzierżawionym od niego ogrodzie urządzać zaczął zabawy, na wzór zagraniczny, przy czym ogrody otrzymały nazwę Vauxhalles. W r. 1788 puszczano stąd pierwszy balon. NR. 2 (1297) — pałac Zamoyskich z dużym ogrodem na spadku krawędzi nadwiślańskiej. 6 (1297h)—dom i zbiory hr. Przeździeckich. Nr.19 (5719) — siedziba Warsz. Tow. Wioślarskiego, z ładną salą balową, ozdobioną malowidłami Piątkowskiego i Rapackiego.
Franciszkańska
Franciszkańska—od kościoła i klasztoru franciszkanów; zabudowana została przed kilkudziesięciu laty po przeniesieniu w te strony ludności żydowskiej. Nr. 25 (1797bc) i część ulicy Wałowej do Nalewek, zajęte na targowisko, zwały się u ludu „Wolnicą“.
Fredry
Fredry—do r. 1917 nosiła nazwę hr. Kotzebue, jednego z satrapów rosyjskich, gnębiciela Polski; wytknięta w ostatnim ćwierćwieczu ubiegłego stulecia. NR. 1/5 (612) gmach telegrafu, tyły d. pałacu Briihla. W? 6 (612c)—Bank Zachodni. Nr. 8 (612d)—Bank Dyskontowy.
Gęsia
Nr. 9 (2247d) d. szkoła rabinów, następnie progimnazjum męskie. Nr. 40/42 (2492) — d. ludwisarnia, ob. składy wojskowe.
Grzybowska
Grzybowska – Nr. 26/28 (10278)—dom gminy żydowskiej. JV» 24 (1026)—posiada w podwórzu starożytnej budowy posąg Kazimierza W., wykopany w r. 1823 we wsi Lesznowola pod Piasecznem, następnie umieszczony w przedsionku gmachu Tow. Przyjaciół Nauk. Po rozgrabieniu zabytków tego Twa przez Rosjan, po r. 1830, nabyty został przez właściciela tej posesji i tam ustawiony.
Plac Grzybowski
Grzybowski Plac. Na gruntach folwarku starostwa warszawsk. w 1650 r. Jan Grzybowski, st. warsz., założył jurydykę — stąd nazwa; ratusz, jej stał tam, gdzie obecnie skwer. Kościół Wszystkich Świętych (p. str. 35).
Hipoteczna
Hipoteczna—nowo otworzona ulica, od Daniłowiczowskiej przez teatr Nowości łączy się z ul. Długą, zaś przez posesję Nr. 2 i gmach hipoteki z ul. Kapucyńską.
Inflancka
Inflancka, od jurydyki założonej tu w 1754 r. p. Ant. Ostrowskiego, bp. inflanckiego. Nr. 1 (2098)—Szpital Zydozuski, założony w 1799 r., tu zaś przeniesiony w 1832 r.
Jasna
Jasna, otwarta przed kilku laty po przeniesieniu Szpitala Dzieciątka Jezus. Przy zbiegu z ul. Zgoda piękny gmach Banku Towarzystw Spółdzielczych, nieukończony jeszcze. Nr.. 3 (6392) ładny budynek Teatru No poczesnego, pg. pl. Przybylskiego, obecnie kinematograf. NR. 5 (6310) — Filharmonia, wznieś, pg. pl. Kozłowskiego, z wielką i dość piękną salą koncertową; na I pl. grupy: muzyki klasycznej i muz. narodowej dl. Lewandowskiego; w środku „apoteoza muzyki“ Jasińskiego; niżej posągi Mozarta, Bethowena, Moniuszki i Szopena — dl. Mazura, w sali nad lukiem estradowym „muzyka świecka i kościelna“ Siemiradzkiego. 32 (5294)~dom znanego przemysłowca Karola Szlenkera, w stylu odrodzenia włoskiego pg. pl. Lanciego.
Kapucyńska
Kapucyńska, ulica bez wyjścia, otwarta w końcu w. na gruntach ogrodu kapucyńskiego. W głębi, na lewo, resztki b. cmentarza, na którym dwa pomniki: gen. Rautenstraucha z córką i zmarłych na zarazę w 1708 r. 6 (493) gmach Hipoteki, wznieś, w r. 1913, pg pl bud. Gaya.
Karmelicka
Karmelicka, nazwa od pobliskiego klasztoru karmelitów przy ul. Leszno. Nr. 10 (2484) — Szpital ewangelicki, zbudowany w r. 1837; na b. cmentarzu szpitalnym od ul. Mylnej pomnik hajduka Stan. Augusta, Butzau’a, który zginął w 1771 r., broniąc króla w czasie napadu konfederatów barskich. Tu również były źródła, które zaopatrywał}’ w wodę wodociągi Starej Warszawy.
Karowa
Karowa. Do niedawna ciasny zaułek między murami, do którego prowadziła ozdobna brama, rozszerzony przy budowie hotelu Bristol. Tu był skład kar czyli wózków miejskich—stąd nazwa. Nr. 18 (388) wielki gmach Panoramy. M 31 (932) — gmach Warsz. Towarzystwa Higienicznego, z piękną salą na zebrania. Górna część ul. Karowej z dolną połączona jest ślimakiem dla złagodzenia pochyłości; wiadukty—ozdobione pięknymi. rzeźbami.
Konwiktorska
Konwiktorska—od konwiktu jezuickiego, mieszczącego się tu w d. pał. Ogińskich od 1754 r.; później koszary „sierakowskie“ od bp. inflanc. Sierakowskiego, który posiadał tu pałac po kasacie zakonu.
Kopernika
Kopernika—nazwa nadana niedawno Właściwie ulica ta składa się z dwóch ulic, z których jedna, od Krak.Przedmieścia do Ordynackiej nosiła nazwę Aleksandria, od Aleksandra ks. Zasławskiego, fundatora jurydyki tegoż imienia, druga zaś od Ordynackiej do Foksalu— Wróblej. NR. 30 (2780) — Centralne Towarzystwo Rolnicze, piękny gmach, wzniesiony w r. 1913/4, przed wybuchem wojny. Nr.32 — 36 (2779ab) wzniesiony na gruntach niedokończonego pałacu ks. de Nassau, w poł. w. Seweryn hr. Uruski wystawił tu t. zw. „Gościnny Dwór“, t. j. targ, nazw. od jego imienia „Sewerynowem“, jak również i przyległa uliczka; w domu tym mieszkał i umarł znakomity historyk Juljan Bartoszewicz. Nr. 45 (2768c) — Szpital dla dzieci, wznieś, w r. 1869 głównie z ofiarności Augustowej hr. Potockiej, dawniejszy pałac Słuszków.
Kościelna
Kościelna, dawn. tylko od Przyrynku do Schodków Kamiennych. W« 10 (32.3) d. pałac Chodkiewiczowej (przebudowany). NR. 12 (324) w. XVIII w. pałac Przeździec kich. NR. 18 (327) kam. Potkańskich.
Koszykowa
Koszykowa, tak nazw. od pałacyku myśliw. Stan. Augusta „Koszyki“, który istniał do niedawna na , posesji Nr. 77 — 81. NR. 26 (1666) — Biblioteka publiczna, wspaniały gmach, mieszczący bogatą książnicę, powstały z fundacji p. Eugenji Kierbedziowej, pg. pl. W. Marconiego. NR. 55 (5519) d. gmach gimn. V, wznieś, przed paru laty, obecnie wł. ministerium oświaty. NR. 63 (5266) — Hale miejskie, pg. pl. Dzierżanowskiego. NR. 77 — 81 (1753) — Stacja filtrów miejskich. Obok Koszykowej, w miejscu, gdzie dziś wznosi się gmach Politechniki, znajdował się cmentarz, przeniesiony z Ujazdowa.
Krakowskie Przedmieście
Krakowskie Przedmieście, do r. 1499 nosiło nazwę „Przedmieścia Czerskiego“, do 1582—„bernardyńskiego“; część od kościoła karmelitów do wizytek , nosiła nazwę „na Bykowcu“, od Wizytek do N. Światu—Świętokrzyskiej. Jest to jedna z najpiękniejszych ulic Warszawy, z największą ilością zgromadzonych pamiątek, a zarazem jedna z najdawniejszych i najważniejszych dróg komunikacyjnych Warszawy. Sam początek Krakowskiego Przedmieścia, tuż obok kościoła św. Krzyża (p. str. 32), pamiętny jest w dziejach Warszawy bitwą, stoczoną dn. 17 kwietnia 1794 r. między ludem warszawskim pod wodzą Kilińskiego, a wojskami rosyjskimi pod wodzą ks. Gagarina, w czasie której ten ostatni poległ. Na wprost kościoła św. Krzyża wznosił się pałac Karasia, mieszczący niegdyś szkołę paziów. Pałac ten, piękny zabytek architektury barokowej, uległ zburzeniu, a na miejscu jego ma stanąć olbrzymi dom dochodowy jednej z firm miejscowych. NR. 5 (410) pałac Raczyńskich, wystawiony w r. 1740 przez Jana Ansgarego Czapskiego (pawilony od ulicy w 1852), następnie w końcu w. przeszedł na własność Stanisława Małachowskiego, marszałka sejmu wielkiego czteroletniego, od którego w r. 1809 drogą kupna przeszedł na własność Wincentego Krasińskiego, który pałac rozszerzył i dał początek bogatemu zbiorowi pamiątek historycznych i archiwalnych, zbrojowni oraz księgozbiorami, przeniesionym obecnie do nowego wspaniałego gmachu przy ul. Okólnik. W pałacu tym urodził się i spędził dziecinne lata znakomity poeta Zygmunt Krasiński. Nr. 13 (414ab) obecnie Hotel Europejski. W w. XVII wznosił się tu pałac Janusza hr. Ostrogskiego, który przeszedł do ks. Lubomirskich, a następnie do ks. Ogińskich; od nich nabył go stolarz Gerlach, który urządził w nim hotel. Po śmierci jego, nabyli pałac hr. Aleksander Przeździecki i akcjonariusze i wystawili obecny okazały hotel Europejski. W dziejach 1861 i _1862 r. odegrał on pewną rolę, jako siedziba prowodyrów ruchu ówczesnego w znanej cukierni Loursa. Nr. 15 (415)—piękny barokowy pałac hr. Józefa Potockiego, wystawiony w końcu XVIII w. przez Aleksandrę z ks. Lubomirskich hr. Potocką, małżonkę ministra oświaty, Stanisława Potockiego, pg. pi. Fontany. Za czasów Księstwa Warszawskiego mieszkał tu król neapolitański, Murat, oraz ambasador Napoleona, arcybiskup Pradt. Za czasów okupacji niemieckiej przemieszkiwał w nim król saski i inni książęta niemieccy, odwiedzający Warszawę. Pałac posiada przepiękne zbiory artystyczne, zwracające uwagę znawców. Od ulicy ładne bramy i kraty kute, między którymi dawny odwach. Nr. 19 (416)—ładny, nowy dom Wapińskiego, z posągiem Wita Stwosza. NR. 25 (421)— Stara Poczta, której dyrekcja mieściła się tu istotnie do drugiej połowy XIX w. Od Trębackiej do Świętojańskiej ciągnie się szereg kamieniczek, pamiętających w. XVIII, czasem XVII, gdzieniegdzie przerwany co prawda dość wrzaskliwie banalną tandetą współczesną. Dużo tu jednak jeszcze ładnych krat nadprożnych i okuć— NR. 69 (445) i 65 (442), a fasady kamieniczek mają na ogół swój wyraz i wdzięk swoisty. 41 (429) — Zgromadzenie krawców, z datą założenia cechu 1380 r. i godłem—nożycami. NR. 63 (441)—w podwórzu artystyczne medaliony, wmurowane w ścianę. Ks 79 (451)—d. dom Roeslerów, kupców warszawskich, którzy nabywszy w r. 1784 dom, wystawiony przez Józefa Łupę, prezyd. m. St. Warszawy, a rozszerzony przez Jana Małachowskiego, koniuszego w. kor., założyli tu do współki z Hurtigiem słynny swój sklep przerobili pałac na dom dochodowy; w mieszkaniach w podwórzu widać ślady lepszych czasów. Nr. 87 (4556) dom Dobryczów, dawniej Prażmowskich, również kupców z XVIII w., jeden z piękniejszych domów warsz., z prześlicznym okuciem drzwi i balkonami; nad drzwiami data libertacji, t. j. zwolnienia od postojów i gospód przymusowych, z r. 1667. Nr. 89 (457) przywrócony do dawnej postaci na podstawie ogłoszonego konkursu. Nr. 95/7 (297/8), również przerobiony świeżo, posiada przejście na ul. Ślepą.
Z prawej strony rozpoczyna ulicę pomnik Kopernika (p. str. 42). Na wprost kośc. św. Krzyża typowe kamieniczki z w. XVIII. Nr. 24 (395) — Szpital śv Rocha, założony w r. 1708 przez bractwo Miłosierdzia św. Rocha, istniejące od pierwszej połowy XVII w. przy kościele parafialnym św. Krzyża; pierwotnie mieścił się przy ul. Nowy Świat, gdzie dom Nr. 64, w rok atoli potem przeniesiony na teraźniejsze miejsce, rozszerzony i dobudowany do obecnych wymiarów w r. 1749. Nr. 26/394)— pałac Kazimierzowski (p. str. 54). NR. 30 (393b)— „pałac Uruskich“ ob. ks. Czetwertyńskich. Niegdyś posiadłość ta należała do rodziców króla Stan. Augusta, Staninisława, kaszt, krakowsk. i matki, z rodu Czartoryskich, „Gradową chmurą“ zwanej. W r. 1820 od spadkobierców ks. Józefa, Anny z Tyszkiewiczów Potockiej i Konstancji z Poniatowskich Tyszkiewiczowej, nabył ów pałac Stanisław Mokronowski, gen lejtnant wojsk polskich. Po r. 1830 córka generała sprzedała go Jakóbowi Szymanowskiemu, ten zaś Sewerynowi hr. Uruskiemu, od którego, drogą spadku, przeszedł do ks. Czetwertyńskich. Pałac sam, zbudowany w r. 1844 pg. pl. Gołońskiego, posiada w ogródku wyst. w r. 1847 przez hr. Uruskiego pomnik na pamiątkę elekcji Stan. Augusta. Nr. 32 (393a) — pałac Potockich, wystawiony w r. 1792 przez Ludwika Tyszkiewicza, pg. pl Kamsetzera. Piękna galeria obrazów i dzieł sztuki, wśród których znajduje się „Kazanie Skargi“ Matejki. Kościół Wizytek (p. str. 32). Nr. 42/4 (617b) na miejscu dawnego pałacu Tarnowskich wznosi się zbudowany pg. pl. W. Marconiego hotel Bristol, jeden z największych w Warszawie. Nr 4648 (387) pałac Namiestnikowski. Kościół Św. Józefa Dziekanka, nazwa ta jest wspomnieniem pierwszej w Warszawie jurydyki, która obejmowała okoliczne grunty, i uliczki, istniejącej przed zburzeniem kilku kamienic, wznoszących się na miejscu dzisiejszego skweru. A były wśród nich domy o znacznej wartości historycznej, jak np dom sławnego mówcy, prawoznawcy i statysty, Franciszka Barssa, dom słynnej kabalarki, Zofji de Puget Lhullier, przez warszawian „mamselle Lulli“ zwanej. Obok mego wznosiła się kamienica, zw. Wasilewskiego, w której mieszkali: biskup warmiński, Ignacy Krasiński, żona morganatyczna Stan. Augusta, Elżbieta z Szydłowskich hr. Grabowska, wreszcie za czasów pruskich wygnaniec francuski, późniejszy król, Ludwik XVIII. W pamiętnych dniach lutowych lobl r. pod kamienicą tą od kul rosyjskich padły pierwsze ofiary (pięciu poległych), po czym rząd rosyjski, chcąc rozszerzyć ulicę, zakupił te domy, urządzając w tym miejscu w r. 1868 skwer. Pomnik Mickiewicza Ip. str 42) M. P. Passawskiej (p. str. 43) Nr. 62 (370) Towarzystwo Dobroczynności, wzniesione na miejscu świetnego w XVII w. pałacu Kazanowskich, a później niecnego zdrajcy, Radziejowskiego. W r. 1819 osiadło tu Tow. Dobroczynności którego pierwszym prezesem był Adam ks. Czartoryski. Przebudowy gmachu dokonano pg. pf. bud. Corazzi’ego, na frontonie zaś położono napis Ressacramiser—(nędza rzeczą świętą). W gmachu Tow. mieści się kaplica św. Teresy (p. str. 31). Nr. 64 (369a)gmach Resursy Obywatelskiej, założonej w r. 1827, wzniesiony w r. 1861 pg. pl Karasowskiego. Piękna sala balowa. ‘ N; 66 (368)—Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, z wartościowymi zbiorami etnograficznymi oraz stałą wystawą prób i wzorów, wzniesione jest na miejscu dawnego klasztoru bernardynów, w podwórzu leży dawna kolumna króla Zygmunta oraz lwy ze zburzonej mennicy przy ul. Bielańskiej Kościół Św. Anny (p. str. 30). Plac przed kościołem, położony za dawną Bramą Krakowską, był widownią wielu scen historycznych, jak: hołdów ks. pruskich i kurlandzkich, prowadzenia carów wziętych do niewoli, walk ze Szwedami w 1655 r i pocz. XVIII w., walk z Rosjanami w 1794 r , wreszcie w 1861 r., oraz wielu manifestacji narodowych!
Zamek Królewski
Zamek Królewski (p. str. 46). Kolumna Zygmunta III (p. str. 42). Krasińskich Plac—pierwotnie dziedziniec pałacu (p. str. 56). Na placu tym toczyły się zacięte walki w 1794 r. W Ogrodzie Krasińskich, pierwszym publicznym ogrodzie w Warszawie, przestrz. 38 tys. mtr. kw., niegdyś b. ozdobnym, w r. 1824 założony został pierwszy w Warszawie instytut wód mineralnych Qiickerta. Od Świętojańskiej dawna Komora Celna z czasów Rzplitej, przerób, w r. 1822 przez Aignera. W narożniku od Długiej Archiwum Główne, zawierające bezcenne wprost zbiory dawnych akt, przywilejów, traktatów i t. p ; ładną jego bramę wejściową zasłonił dom z ozdobnym portykiem i płaskorzeźbą Malińskiego (Psyche wstępująca do Olimpu), wznieś, pg. pl. Gołońskiego p. Marcina Bade niego. Studnie stylowe empirowe na placu pg. pl Aignera z fabryki Ewansa, wznieś, w 1824 r. Gdzie dziś wzniósł w 1779 r. Ryx, kamerdyner Stan. Augusta Teatr Narodowy, zburzony przed kilkunastu laty, celem postawienia olbrzymiej kamienicy dochodowej.
Kredytowa
Kredytowa, za czasów ros. „Erywańska“, na cześć zdobywcy Warszawy, ks. Paskiewicza, w r. 1917 wróciła do poprzedniej swej nazwy, pochodzącej zapewne od gmachu Tow. Kr. Ziemskiego, zbudowanego w r. 1856 pg. pl. Henryka Marconiego i Józefa Góreckiego na kształt pałacu prokuratorii w Wenecji; wewnątrz wielka sala posiedzeń, zdobna freskami Gersona. NR. 3 (1066a) — gmach Zakładów Gazowych, budowla wielka, niezbyt estetyczna. NR. 7 (1066z)—siedziba Klubu myśliwskiego, w stylu baroko, pg. pl. Arreuve’a, odznaczająca się tem, że właściwy lokal klubu mieści się w podwórzu, od frontu zaś mieszczą się kuchnie i mieszkania służby.
Królewska
Królewska otwarta została przez Augusta II wzdłuż ogrodu Saskiego i zabudowań pałacu królewskiego. Kościół ewang.augsburski (p. str. 40). Nr. 11 (411) — Teatr Nowy—obecnie rozbierany. NR. 14 (4l3k) — Giełda’, za czasów saskich stała tu rajtszula i teatr — Opernhaus; w r. 1823 pg. pl. Kubickiego wzniesiono w pobliżu nich ujeżdżalnię, którą w drugiej połowie XIX w. przerobiono na giełdę, przy czym na frontonie umieszczono płaskorzeźbę Ludwika Kucharzewskiego, przedstawiającą: rolnictwo, handel i przemysł.
Książęca
Książęca, tak nazwana od posiadłości i ogrodów, założonych tu około 1776 r. przez Kazimierza ks. Poniatowskiego, brata króla Stan. Aug., pg pl. Zuga. Posiadłości te ciągnęły się przez obecny ogród Frascati aż ku Solcowi Nr. 2 (175lab) Szpital św. Łazarza, wzniesiony w r. 1841 pg. pl. Henryka Marconiego. W obszernym ogrodzie szpitala znajdują się: minaret, grota podziemna, niegdyś zdobna posągami cezarów i połączona podziemnym przejściem z minaretem, dziś skład lodu z resztkami sztukaterji na sklepieniu i śladami kominka, i .pałacyk“—jeden z pawilonów niedokończonych gmachów—pozostałości po budowlanych zachciankach ks. Kazimierza Poniatowskiego. NR. 21 (1742) nowo wzniesiony gmach parafii św. Aleksandra.
Leszno
Leszno, w r. 1648 została założona tu przez Bogusława Leszczyńskiego jurydyka, którą nazwał od wielkopolskiej swej rezydencji. Gdzieniegdzie jeszcze widnieją charakterystyczne domki z facjatkami—.NR. 48 (674)—i kamieniczki w stylu pseudoklasycznym. Przed kilkunastu laty ulica ta miała specjalny swój wyraz, dzięki głębokim rynsztokom i przerzuconym przez nie mostkom. Nr. 25 (723) w taryfach z XVIII w. zapisany jest jako „pałac Jakubsonowy”. Nr. 27 (722)—na tym miejscu niegdyś wznosił się magistrat jurydyki Leszna. Nr.. 5355 (706) „dawny pałac ord. Zamoyskiego, później Urząd konsumpcyjny i kasa powiatu, następnie władz wojskowych, obecnie siedziba związków zawodowych. >6 16 (6612) tak zw. na Działyńskiem , w XVII w. wznosił się tu dwór, a później pałac Leszczyńskich, w r. 1714 oddany został w długu Potockim, od których w r 1789 przeszedł na własność bankiera Blanka, w r. 1792 zaś gen. Ign. Działyńskiego, który tu umieścił dużą biblioteką i zbiory (pałacyk w podwórzu). Przed wybuchem insurekcji 1794 r. tu się odbywały narady spiskowców. Około r. 1820 przez pewien czas w pałacyku mieściła się loża masońska, dziś szkoła gminy ewangelickiej Kościół ewang reform, (str. 40). Kościół N. M. Panny ( str. 36).
Lipowa
Zakład wychowawczy dla ubogich chłopców im ks Siemca
Litewska
- (5139)—b.pał. ks M. Radziwiłła >6 16 (5134)—Instytut hygieny dziecięcej im. bar. Lenvala.
Marszałkowska
Marszałkowska, nazwana tak, że szła niegdyś przez grunty jurydyki marszałka Bielińskiego „Bielino*; jedna z najdłuższych i najruchliwszych ulic Warszawy, pełna ruchu handlowego, sklepów i domów bez smaku, pozbawiona natomiast gmachów publicznych, jeśli nie liczyć olbrzymich b. koszar pułku litewskiego gwardii przy zbiegu z ulicą Nowowiejską. Kościół Zbawiciela (str. 36). A“ 150 (1404) dom znanej firmy „Bogusław Herse“.
Mariensztat
Mariensztat, tak zw. od jurydyki, założonej tu w r. 1762 przez Eustachego i Marję z Kątskich Potockich. Na 11 (2647bc) dom „pod łabędziem“, należał w końcu XVIII st. do Kwiecińskiego, współfundatora fasady kościoła św. Anny. Miejsce przy zbiegu z ul. Źródłową zwane jest przez lud Powiśla „międzynoże“.
Mazowiecka
Mazowiecka, tak zw. z powodu należenia części gruntów do Rudzińskiego, woj mazowieckiego. Na 3 (1352) w domu tym mieszkał i umarł znakomity muzyk, Stanisław Moniuszko. Nr. 20 (1347di—piękny dom dochodowy hr. Edwarda Raczyńskiego, w stylu cesarstwa. K« 22 (1348) pałac Kroitenbeiga, wznieś, w r. 1869 przez berlińskiego bud. Hitziga, posiada jedną z największych sal w mieście Po ogłoszeniu niepodległości Polski przez okupantów niemieckich —siedziba władz rządowych polskich. Przy zbiegu z Królewską gmach Tow Zachęty Sztuk Pięknych, wyst. przed kilkunastu laty pg. pl. bud. Szyllera; rzeźba w tympanonie Otta, w klatce schodowej „Oladjator“ Welońskiego; cenna galeria współczesnego malarstwa polskiego, zbiory archeologiczne Choynowskiego, Bersona i in.
Mirowska
Mirowska od koszar wojskowych wzniesionych w r. 1732 dla gwardji koronnej, pozostającej pod wodzą gen. Miera. Dziś koszary wojsk polskich oraz straży ogniowej. Do niedawna ulica ta zwała się Zatylki.
Moniuszki,
Nowo otwarta ul. po zburzeniu gmachów szpit. Dz. Jezus. Kościołek Dz. Jezus (p. str 37).
Muranowska
Muranowski plac i ul., od pałacu wznieś, w 1686 r. przez słynnego w dziejach Warszawy bud Belottiego rodem z Murano pod Wenecją (na gruncie dzisiej. posesji N; 10 (2191 a). W XIX w. dwór muranowski należał do Kazim. Woydy, prezydenta Warszawy.
Nalewki
Nalewki —nader charakterystyczna dzielnica żydowsko handlowa, w której każda kamienica jest składem towarów milionowej wartości. Tak nazwana od nalewek, t. j. skrzyń do wody, która stąd z licznych źródeł i stawów, na gruntach domów nr. 33 i 35 rurami szła do miasta i zamku. Nr. 3 (2235) dawny magazyn karowy. T.j wózków do wywożenia śmieci; Za królestwa kongresowego koszary artylerii gwardii, obecnie koszary straży ogniowej.
Nowogrodzka
Nowogrodzka, pierwotnie Szeroka Włóka, należąca do Paulinów w, od 1678 do misjonarzy, którzy tu w r 1745 założyli folwark i jurydykę. NR. 45 (1600c) magazyny bankowe niesione przez Bank Polski. Ogród Pomologiczny założony w 1865 r. pierwotnie w Marymoncie, od 1870 tu przeniesiony, poświęcony hodowli krzewów i drzew owocowych. NR. 5971 (16001) Szpital Dzieciątka Jezus, założony przez ks. Baudouina w 1732 r, pierwotnie przy Krak. Przedm. , od 1754 przy placu Wareckim, w końcu XIX w. przeniesiony na grunta d. folwarku Świętokrzyskiego.
Nowolipie
od r. 1662 jurydyka zakonu panien brygidek „Nowe Lipie“, przeniesiona tu ze wsi Lipie w z. czerskiej Ne 2 (645-6), d pałac Mostowskich, wystawiony na miejscu dawnego pałacu dygn. inflanc., Konst. Hylzena. Za czasów Stanisława Augusta nabył go Tadeusz, redaktor wraz z Niemcewiczem „Gazety Narodowej i Obcej “, po powrocie zaś z emigracji po insurekcji Kościuszkowskiej, wydawca zbioru klasyków polskich. Tu założył własną drukarnię, słynną z piękności czcionek. Za Król. Kongr., gdy został ministrem spraw wewn., umieścił tu biura komisji; w r. 1823 pałac przebudował pg. pl. bud. Corazziego Po rewolucji 1830 rząd rosyjski pałac skonfiskował, umieszczając w nim koszary pułku wołyńskiego; własność rządu polskiego.
Nowosenatorska
Nowosenatorska, otworzona w r. 1781. W tem miejscu, Na wprost teatru, w dawnym pałacu Pociejów, mieścił się pierwszy w Warszawie handel starzyzną, stąd też nazwa Pociejowa. Nr. 1 (634a) Hotel Rzymski, niegdyś własność biskupa Ostrowskiego, prymasa; w r. 1784 nabył tę posiadłość ks. August Sułkowski, który otworzył ulicę, urządził dom zajezdny, nazwany przez niego „Rydzyną“, od posiadłości Sułkowskich w Wielkopolsce; od 1832 r. istnieje tu hotel.
Nowowiejska
otworzona ok. 1784 r. po przeniesieniu tu chat włościańskich z pod Ujazdowa.
Nowy Świat
Nowy Świat ciągnie się na gruntach wsi Kałęczyna (albo Bożydaru), darowanych częściowo w r. 1444 szpitalowi św. Marcina; ulica ta, obecnie jedna z najruchliwszych w Warszawie, otwarta została w r. 1649; ratusz (jurydyki), zbudowany w r. 1659, wznosił się tam, gdzie dziś dom Nr. 47 (1255). X? 1113 (1269) Dyrekcja Kolei żelaznych. — przedtem wznosił się tu pałac Mniszchów, Opalińskich, Piaskowskich. W r. 1818 kupił go Mateusz Szarowski i wyrestaurował, wkrótce potem zaś odkupił go od niego Rząd Królestwa i po zburzeniu wystawił obecny gmach dla Zarządu gen. dróg i mostów. Istniejącą obok uliczkę Mysią z dworkiem w r. 1830 rząd skasował, na miejscu zaś dworku wystawił oficynę dla dyrekcji. NR. 19 (1265) pałac Olliera (w gwarze ludowej Oleją), zbudowany w r. 1775 przez Olliera, wspólnika słynnego bankiera Teppera. Po śmierci małż. Ollierów, od córek ich nabył go w r. 1848 Władysław hr. Pusłowski, który go przebudował pg. pl. St. Marconiego. Od niego nabyła go Aleksandra z Lavalów hr. Kossakowska, która w r. 1865 darowała go mężowi. NR. 35 (1259cl zwraca uwagę przechodniów szeregiem kolumn i ozdobną attyką. W w. XVII mieścił się tu zakon ks. augustianów, którzy dom ten w r. 1690 z zatwierdzenia króla Jana III nabyli od Michała Wilczyńskiego. W r. 1819 kamienica ta na mocy postanowienia ks. namiestnika Zajączka wystawiona została na licytację, jako wieczysto dzierżawna. 'Nabywcą tych praw stał się kasjer dyr. gen. poczt, Karol Burger. Po nim odziedziczył syn, a następnie wdowa po tymże, hr. Dąbska. X» 49 (1254)—kamienica Belgrama, później Małachowskich, ob. Tyszkiewiczów. Nr. 51 (1253) Denhofa, później Sanguszków, za Stan. Augusta—Potockich, później Jabłonowskich. Za Król. Kongr. przebudował ją prof. Feliks Bentkowski, autor pierwszej „Historii literatury polskiej“. NR. 53 (1252), tak zw. Wareckie, od Józefa Pułaskiego, starosty wareckiego, twórcy konfederacji barskiej, do którego dom ten w końcu XVIII w. należał. Stąd też i przyległa ulica nosi nazwę Wareckiej. Obecnie należy do hr. Stadnickiej, postać niezmieniona od 1822 r. Nr. 57 (1250) „Stara Poczta“ do r. 1733. N* 6769 (1245) pałac Zamoyskich (p. str. 57). NR. 14 (1286a)—w miejscu tym w końcu w. istniał dwór i ogród Szczęsnego Potockiego, od którego nabyli je Horodyscy. W r. 1824 połowę nabył Magistrat, na urządzenie i przedłużenie Alei Jerozolimskich do Wisły, drugą połowę zaś nabył przedsiębiorca, Jan Jasiński, który urządził tam ogród owocowy, od frontu zaś wystawił ozdobny dom dwupiętrowy na pomieszczenie Izby Obrachunkowej. Obecnie mieści się tu Ministerstwo Kolei Żelazn. W ogrodach, od strony Alei 3 Maja, nabytych przez miasto, stanąć ma Muzeum Miejskie. Nr. i8 (1290) — pałac Księcia. hr. Branickiego. Nr. 40 (1302) — tu w tym miejscu był pierwszy w Warszawie cmentarz poza kościelny. Nr. 64 (1315) „Sułkowskie“—jurydyką tameczną, Bożydar i Kałęczyn, nabył po Czapskim Aleksander ks. Sułkowski i wystawił tam pałac. Spadkobiercy jego otrzymali w końcu XVIII w. wyłączny przywilej urządzania redut i widowisk teatralnych, tudzież wszelkich loterii i li cytacji. Zawiązali w tym celu spółkę z starostą Ryxem, a gdy pałac zawalił się, teatr i reduty przeniesiono do pałacu Radziwiłłowskiego, a Sułkowskie stało się targowiskiem kramarstwa ulicznego. W r. 1808 pożar zniszczył resztę zabudowań. Posiadłość w drodze licytacji kupił Mateusz Szarowski, ruchliwy przedsiębiorca, i wystawił kamienicę frontową, tak zw. dom jarmarczny, w podwórzu zaś urządził jatki i stragany, do dzisiejszego dnia istniejące. NR. 7274 (131921)—Pałac Staszyca (p. str. 55).
Nowy Zjazd, prowadzący do mostu Kierbedzia, zbud. na sztucznym nasypie i arkadach, w r. 18446 pg. pl. Pancera po zburzeniu klasztoru bernardynek (klary7sek) przy Krakowskiem Przedmieściu.
Oboźna
Oboźna, d. Oboźnia królewska, od stajen i sokolni przy letnim pał. królew. (Kazimierzowskim); przy schodach kamiennych, prowadzących do dolnej ulicy, źródło z tabl. marmur, i datą 1837. Po prawej stronie wejście na Dynasy, ogród dawnego pał. ks. de Nassau, ob. siedziba Tow. Cyklistów z gmachem, wzniesionym przed kilkunastu laty na panoramę „Tatr“, obecnie przerobionym na teatr. Bliżej Krak. Przedm. Teatr Polski wzniesiony w 1912 r. pg. pl. Przybylskiego.
Okopowa
Okopowa ciągnie się wzdłuż okopów, sypanych dla ochrony miasta przed morem w 1771 r. przez Lubomirskiego, m. w. k ; ob. okopy te zostały zniesione.
Ordynacka
Ordynacka, od pałacu i jurydyki ordynatów Zamoyskich, założonej w XVIII w. Łączące ją z Tamką schody wybudował swoim kosztem Ludwik hr. Krasiński, osoczem świadczy wmurowana w nie tablica. Nr. 2 (2855) Konserwatorium muzyczne; w r. 1597 wznosił się tu zamek Janusza Ostrogskiego, czego ślady pozostały w mitrach warownych od ul. Tamka; następni posiadacze, Zamoyscy, przerobili go na pałac; w r. 1740 przeszedł na własność Czapskich, 1780 Chodkiewiczów; od 1836 r. mieścił się tu rządowy dom zdrowia, w 1854 koszary, w r. 1859 zaś ze składek, zainicjowanych przez Apolinarego Kątskiego, przerobiony na Konserwatorium. W ostatnim roku przed wojną wystawiono piękny nowy gmach z wielką salą koncertową. Według podań ludu warsz. w olbrzymich piwnicach mieści się zaklęte jeziorko ze złotą kaczką, Nr. 4 (2874E) Przytułek św. Wincewtego a Paulo. Nr. 17 (2874f) Cyrk, wzniesiony przez Ludwika hr. Krasińskiego pg. pl. bud. Rakiewicza.
Ossolińskich
Ossolińskich, d. Czysta — niegdyś wjazd do pałacu Jerzego Ossolińskiego, w. k.; pałac ten stał tu w XVII w. Piesza mała uliczka bez wyjścia, istniejąca od r. 1769, prowadzi wzdłuż kościoła pp. Sakramentek do byłego kościoła benonów, zamkniętego w r. 1808, a mieszczącego obecnie fabrykę noży Bieńkowskiego.
Piękna
Piękna. Przy zetknięciu z ul. Górną, wystawił w XVIII w. Stan. Poniatowski, synowiec króla, pałac, sprzed, w 1797 r. Michałowi Radziwiłłowi, wojewodzie wil.; od 1826 r. koszary t. zw. radziwiłłowskie, obecnie zabudowania szpitalne.
Pokorna
Pokorna, pewnie dla istniejącego tu do 1856 r domu poprawy „cuchthauzu“. NR. 1214 (2214) — Szpital żydowski.
Polna
Polna, częściowo wzdłuż pola wyścigowego. Wprost ul. Nowowiejskiej i Śniadeckich kapliczka. Nr. 3 (5840)—Instytut politechniczny, wznieś, w r. 1902 pg. pl. Szyllera i Rogóyskiego z piękną halą i krużgankami.
Powązkowska
Powązkowska. Jeszcze w XVIII w. była tu wieś i piękne ogrody ks. Izabeli Czartoryskiej. 1 (24)— Cmentarz Powązkowski (p. str. 114). Kościół św. Karola Boromeusza (p str. 37).
Prosta
Nr. 1216 (1117) — Szkoła handlowa Zgromadzenia Kupców.
Przyrynek
Przyrynek. Ks 2 (1882a) Kościół Panny Maryi (p. str. 29). Ks 4 (18834) dom schronienia starców, właściwie zaś połączone szpitale św. Ducha i P. Maryi, dwie najdawniejsze instytucje dobroczynne Warszawy.
Ptasia
Nr. 4 (948) — tu mieściła się w XVIII w. ptaszarnia książąt Lubomirskich.
Rymarska
Rymarska — otwarta w 1766 r. NR. 1 (743a) b. Bank państwa, rosyjski, wystawiony został w i. 1828 pg pl. Corazziego na miejscu dawnego pałacu Ogińskich dla pomieszczenia Banku Polskiego; pierwiastkowo posiadał arkady, obecnie zamurowane, i wielką salę rotundową, obecnie poprzedzielaną ścianami, a przeznaczoną na salę giełdy; obecnie mieści różne urzędy. Nr. 3 (743b) d pałac ministra skarbu, stawiany równocześnie z bankiem, w którym niegdyś mieszkał ks. Lubecki; za czasów rosyjskich gimnazjum żeńskie, obecnie biura rządowe; arkady również zamurowane, jak w banku. Nr. 5 (744) d. pałac Leszczyńskich, w którym król Stanisław mieszkał, zanim go na tron powołano. Nabyty przez skarb na pomieszczenie Komisji przychodów i skarbu, przebudowany w stylu klasycznym w r. 1824 pg. pl. Corazziego NR. 2 (471a) pałac, wzniesiony przez Bazyl. Walickiego w końcu XVIII w. później Potockich i ks. Wirtemberskiej (córki Izabeli Czartoryskiej); w połowie XIX w. miał tu swoje zbiory i bi bljotekę Aleks. hr. Przeździecki, który w 1852 r. przeniósł tu ze St. Miasta przepiękne drzwi kute, kratę i latarnię. Posąg św. Jana Nepomucena — (p. str. 43).
Rynek Nowego Miasta
Rynek Nowego Miasta, żyjącego niegdyś własnym życiem, posiadającego własnego wójta i magistrat, który się mieścił w ratuszu na miejscu dzisiejszego skweru (bliżej Freta). Kościół Sakramentek — (p. str. 29)
Saski plac, ogród
Saski Plac i Ogród — Pałac Saski (p. str. 51) Ogród Saski, znajdujący się za pałacem, a zajmujący przestrzeń 153.000 metr. kw., założony współcześnie z pałacem, po usunięciu od str. ul. Królewskiej kośc. i szpitala bonifratrów. Dn. 27 maja 1727 r. oddany był do użytku publicznego, przy czym od Królewskiej wystaw, gmach operowy i ujeżdżalnię, w środku zaś wielką altanę; w r. 1816 ogród przerobiono na sposób angielski pg pl. ogrodnika puławskiego Sauvage i Strobla, usunięto altanę, zniesiono sady warzywne, zajmujące boki ogrodu (obcięto natom. nieco ogród od strony Żel. Bramy). Trzydzieści kilka posągów alegorycznych (nauki, sztuki i pory roku) pochodzą przeważnie z czasów saskich, obecnie strasznie zniszczone. Kompas za wodotryskiem stanął z zapisu Magiera (patrz ul. Piwna J\f2 47 (95), sam wodotrysk stanął w r. 1852. Teatr Letni, pod postacią wstrętnej drewnianej budy, stanął w 1870 pg. pl. Zabieszowskiego; wodozbiór na wzgórku w kształcie świątyni Tivoli, pg. pl. Henryka Marconiego w 1854. Zakład wód mineralnych na wzór łaźni Dyoklecjana z popiers. sławnych lekarzy (Wolffa, Brandta, Czekierskiego i Celińskiego! oraz Hippokratesa, higieny, chemii i przyrody, dłuta Kaufmana, również pg. pl. Henr. Marconiego, w 1847 r. Pałac Briihlowski (p. str. 52).
Senatorska
Senatorska pierwotnie nosiła różne nazwy, jak: Kozia, Bykowa, Na piasku, za Zygmunta III Reformacka, wreszcie Obóz Królewski. Niegdyś była ona cała tak wąska, jak obecnie od placu Zamkowego do Teatralnego. NR. 9 (452) z lwem kamień, nad furtą, kratą nadprożną (druga od podwórza z monogr. okuciem drzwi. NR. 11 (451) d. kam. Roeslerów (p. Krak Przedm.), w podwórzu ładnie kute balkony; w XVIII w. domu od Krak. Przedm. nie było, ta zatem ściana była główną fasadą. Nr. 15 (479)— Pałac prymasowski (p. str. 57). NR. 212325 (57654) Teatr Wielki, z dwiema salami teatralnymi (opera i Teatr Rozmaitości komedia), i t. zw. salami redutowymi; za ks. mazowieckich tu była „żupa solna“ (skład soli), później Marja Kazimiera, żona Jana III, wystawiła gmach olbrzymi, nazwany M ary wiłem ; który podarowała kanoniczkom. W gmachu tym znalazły pomieszczenie sklepy, zajazdy, a nawet i koszary, co nadawało mu charakter małego miasteczka, zamieszkałego przeważnie przez żydów. W r. 1825 przystąpiono do budowy gmachów teatralnych w stylu klasyczn., pg. pl. bud. Ant. Corazziego, ukończono je w r. 1833; na balkonie wchodowym płaskorzeźba Malińskiego (powrót Edypa z igrzysk’ olimp.), wyżej „Anakreon“ Acciardiego; w foyer posągi artystów, w salach redutowych bariery drewniane, pochodzące z dawnej sali sejmowej. Na skwerze przed teatrem słupek kamienny z nakreślonym na płytce mosiężn. kierunkiem południka warszawskiego, przechodzącego przez słupek i szczyt wieży ratuszowej. Nr. 29 (473a) t. zw. pasaż Luxenburga, wielka brzydka budowla, przeznaczona na przedsiębiorstwa handlowe, z przejściem na Niecałą, na miejscu d. klasztoru reformatów. Kośc. Św’. Antoniego — (p. str. 33). 3539 (472) pał. ordynacji Zamojskich, wzniesiony w r. 1815, „roku przywrócenia Królestwa Polskiego“, jak świadczy napis na frontonie, na miejscu pałacu błękitnego, który August Ii wystawił dla córki swej naturalnej, Anny Orzelskiej (później Czartoryskich); w oddzielnym budynku, wzniesionym w r. 1867 pg. pl. Gołębiowskiego przez Tomasza Zamoyskiego, biblioteka i cenne zbiory, przy czym przez długie lata bibliotekarzem był znakomity historyk Tadeusz Korzon. Długi czas w oficynach pałacu zamieszkiwała Klementyna z Tańskich Hoffmanowa i tu napisała’ najpiękniejsze swe dzieła. NR. 8 (459) dawn. Małachowskich o pięknym frontonie, z herbem ich nad attyką i datą wzniesienia 1788 r. NR. 10 (460) przebudowany całkowicie t. zw. pał. Olbromskich, właściwie Dembińskich, star. wolbromskich. Nr. 12 (461) pał. Blanka, bankiera z końca XVIII w., obecnie miejski. Ni 14 (462) Ratusz(p str. 57). X° 18 (4645) kośc. św. Andrzeja (p. str 37). NR. 22 (467a) niegdyś zw. „na Gołubskiemgdyż do Sanguszków, stów gołubskich należał, w r. 1826 gruntownie przebudowany. NR. 40 (47ld) pałac Mnisschów ob. Resursa kupiecka, załóż, w r. 1820, tu przeniesiona w 1829 r.; przedtem wznosił się tu dwór Kazanowski, zbud. pg. pl. późniejszego feldmarsz. rosyjs. Municha pałac wystawił Józef Wandalin Mniszech. m. w. k. w r. 1714; stąd zabrali Rosjanie i wywieźli do Wołogdy bpa krak. Sołtyka w r. 1767; w czasie sejmu wielkiego dawał tu huczne bale Szczęsny Potocki; w końcu XVIII w. mieściła się tu loża wolnomularska, dzięki czemu ludność zw. go pałacem Lucypera. za czasów pruskich ulokowała się tam zainicjonowana przez Niemców „Kompania muzyczna*, której inicjator, słynny twórca opowieści fantastycznych, Hoffman, dawał koncerty, tworzył opery i zdobił ściany freskami. Gmach ten, sprzedany na licytacji, służył czas pewien za skład mebli, aż wreszcie nabyty przez . Steinkellera i oddany Resursie Kupieckiej. W lutym r. 1861 zbierała się tu t. zw. delegacja wiejska.
Sienna
Nr. 30 (1484) — gmach Tow. Wz. Pom. Prac. Handl. i Prtsem. m. Warsz. z piękną salą zebrań.
Śliska
Śliska. NR. 49—51 (14687a)— Szpital żydowski dla dzieci im. Bersonów i Baumanów.
Smolna
Smolna. Nr. 3 (1286b)—dom, obecnie przebudowany, w którym dyktator Romuald Traugutt w r. 1864 przed swym aresztowaniem i straceniem przemieszkiwał Nr. 6 i 2909) szpital Polskiego Czerwonego Krzyża, d. ros. Nr. 8 (2982) Instytut oftalmiczny, założony w r. 1826 z zapisu ks. Edwarda Lubomirskiego, mieści się tu od 1869 r.; na frontonie popiersie fundatora.
Śniadeckich
Śniadeckich, d. Kaliksta. Nr. 5 (5692) Siedziba Stow. robotników chrześcijańskich, wraz z teatrem popularnym. Ks 8 (5258) dom Warsz. Tow. Naukowego, ofiarowany przez Józefa hr. Potockiego.
Solec
Solec, pierwotnie osada rybacka, powstała co najmniej równocześnie z Warszawą, następnie skład soli i targowisko, później jurydyka i przedmieście; w XXIII w., a zapewne i znacznie wcześniej, ciągnęły się tu długim szeregiem składy i magazyny magnackie. Do niedawna istniały jeszcze w nietkniętej postaci dwa: pod Nr. 35 (2933) i 37 (2932) niegdyś Sanguszków: świeżo jeden z nich przerobiono na dom mieszkalny; pałacyk w głębi z XVIII w. wystawił bar. de Symonowicz. Nr. 39 (2931) d. Gospoda flisacka, ostatni bodaj domek podcieniowy w Warszawie. Nr. 41 (292930> z potężnymi szkarpami. Kościół św. Trójcy (p. str. 38). f3 (291789) d. Skład soli rządowy (żupa solna J. K. M). Nr. 71 (2915) d. pał. Kazimierza Poniatowskiego (p. Książęca), później Sapiehy, dziś bez kształcony doszczętnie, jak i obok resztki jakiejś budowli w lepszym smaku pod Nr. 75 (2914). Figura św. Barbary (p. str 43). Nr. 6(2948) warsztaty żeglugi parowej Fajansa, założone p. Andrzeja hr. Zamoyskiego. Nr. 14 (2951) najstarszy z młynów warszawskich z napisem 1782 r. Na Wiśle port miejski urządzony przed kilkunastu laty.
Stara
oryginalny zaułek między b. klasztorami, kończący się niedawno jeszcze przed postawieniem parkanu w podwórzu JV& 16 (226) przy ul. Mostowej; domy sąsiednie zburzono w czasach ostatnich. W gmachach podominikańskich i nowo wzniesionych „Nazaret” ochrony Warsz. Tow. Dobroczynności.
Stawki
Stawki, od stawów, które tu tworzyła dziś już nie istniejąca Drna, dopływ Wisły; w XVII w. stał tu wspaniały pałac prymasa Prażmowskiego.
Świętojerska
od najstarszego, według tradycji, z kościołów warszawskich — kość. św. Jerzego, o którym są już wzmianki pod r. 1113. NR. 8-10 (1765-6) kość. z kl. kanoników regularnych (z Czerwińska) istniał do r. 1819, po kasacie zakonu mieściła się tu fabryka Evansa; przy kośc. był cmentarz dla skazańców i samobójców; mury klaszt. i kośc. częściowo przetrwały do końca XIX w.
Świętokrzyska
Świętokrzyska, otworzona 1768 r. na gruntach misjonarskich; ostatki „folwarku” świętokrzyskiego (do 1915 r. własność władz wojsk, rosyjskich do Nr. 67 (1245) przy N. Świecie, obecnie Minist. Spr. Wewn.) widoczne koło NR. 16 (1326-a). Szczygla. Uliczkę zamyka Instytut św. Kazimierza (p. Tamka); nie dochodząc do niego—przejście po schodach na Okólnik lir. Krasińskiego. Szkolna, od szkoły dla dzieci niemieckich, którą tu misjonarze od Św. Krzyża utrzymywali pod NR. 10 (1369) w 1765-1824. Szopena, przecięta przed kilkunastu laty; wejście do Doliny Szwajcarskiej (p. Al. Ujazdowskie). Tadeusza Kościuszki Wybrzeże położone między mostami: Kierbedzia i ks. Poniatowskiego. Przy wylocie Tamki — piękny gmach Szkoły Sztuk Pięknych, pg. pi. Graviera, obok zaś gmach Muzeum przemysłu ludowego, pg. pl. Wiśniowskiego, obydwa fundacji p. Eugenji Kierbedziowej; przy wylocie ul. Karowej Miejski Przytułek Położniczy, bliżej Lipowej ładna willa Inspekcji kanalizacji. Na bulwarze od ul. Karowej do mostu ks. Poniatowskiego ciągnie się piękny park, założony w r. 1914; z czasem stanie się on jednym z najpiękniejszych miejsc spacerowych Warszawy. Na balustradzie wybrzeża oraz domach liczne ślady kul, pamiątki ustępujących Rosjan w sierpniu 1915, broniących się od strony Pragi przed atakami Niemców.
Tamka
Tamka, tak nazw. od tam bitych tu na Wiśle od 105 nader dawnych czasów, jeszcze za ks. mazowieckich. Nr. 35 (2858)— Instytut św. Kazimierza, załóż, w 1659 r. przez Marię Ludwikę i oddany siostrom miłosierdzia (szarytkom), zajmującym się wychowaniem dzieci i opieką nad chorymi. Kaplica (p. str. 38). Przy schodach na Ordynacką potężne szkarpy Instytutu Muzycznego (p. Ordynacka).
Tłomackie
Tłomackie. Nazwę tę nosiły kamienice NR. 599 i 600 od Eust. Potockiego, sty tłomackiego, który je wzniósł w 1749 r.; w r.1779 bankier Schultz wystawił tu słynny w swoim czasie hotel „pod orłem“. I naprzeciwko leżący hotel wileński, daw. pał. Ogińskich, którego szczątki jeszcze pozostały, należał do pierwszorzędnych. Synagoga (p. str. 41). Pośrodku ulicy wznosi się nader oryginalna studnia, zw. przez lud „grubą Kaśką”.
Traugutta
Traugutta, do r. 1916 hr. Berga, satrapy rosyjskiego, który ostatniego dyktatora powstania na śmierć skazać kazał, przecięta na terytorium klasztoru misjonarzy za czasów namiestnictwa tegoż. Po stronie parzystej boki i ogród pałacu Krasińskich; w oddzielnym pawilonie mieściła się do niedawna Biblioteka i Muzeum hr. Krasińskich, przeniesione obecnie na Okólnik. Nr. 79 (408,9p)— Bank Handlowy.
Trębacka
Trębacka, zapewne dla mieszczącej się niegdyś przy zbiegu z Krak. Przedm. poczty; pierwotnie zwała się Dziekańska; rozszerzona około 1880 r. przez zburzenie całego szeregu domów, należących do jurydyki kapituły św. Jana.
Plac Trzech Krzyży
Trzech Krzyży plac, do 1916 r. zwany placem Aleksandra. Nazwa pochodzi od trzech krzyży (p. str. 43). Kościół św. Aleksandra (p. str. 34). Naprzeciwko Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych, założony w 1817 r. przez ks. Jakóba Falkowskiego; w ogrodzie pomniki Falkowskiego i Papłońskiego (p. str. 43).
Waliców
Waliców, że szła wzdłuż dworu Walickiego (p. Chłodna). Nr.24 (6353) wzniesiony przed kilku laty gmach Szkół Zgrom. Kupców.
Wałowa
Wałowa, gdyż szła wzdłuż wału, sypanego w 1621 r. przeciwko morowej zarazie.
Warecka
Warecka ul. nazwa patrz Nowy Świat Nr. 6 53 (1252). Warecki plac. NR. 10 (1360A) — Zarząd Poczty (od 1870) w b. fabryce Mintera, obok nowo wzniesiony gmach Poczty z zastosowaniem wszystkich udoskonaleń, z olbrzymią kulą ziemską nad fasadą frontową.
Wiejska
Wiejska. Nr. 468 (17289) d. Instytut Maryjski wychów, panien, umieszczony tu w r. 1862; przedtem Instytut Szlachecki (męski); gmach pg. pl Szyllera (ojca) wznieś, w 1853 r; kaplica pg. pl. Poaczaszyńskiego z „Chrystusem w Ogrójcu“ Kaniewskiego. Od stycznia 1919 r. siedziba Sejmu Ustawodawczego. NR. 1012141618 (1730a b, 1, 2, 4)—„Frascati“, niegdyś ogrody ks. Kazimierza Poniatowskiego (p. Książęca), później restauratora Chovota, który nadał nazwę; za Król. Kongr. mieszkał tu Nowosilcow; obecnie Wład. Branickiego; nowy pałac wznieś, pg. pl. Leandra Marconiego, w starym cenne zbiory ornitologiczne i entomologiczne, ofiarowane w r. 1919 państwu polskiemu; w jednym z domków mieściła się w pocz. XIX w. loża masońska.
Wierzbowa, dw. Wierzbowska, od dworca bp. Wierzbowskiego, wzniesiona. w 1686 r. na miejscu, gdzie dziś hotel Angielski, załóż, przez Kwiecińskiego, fundat. fasady kościoła bernardynów; słynny jest ż tego, że w nim w 1812 r. stał kilka godzin uciekający do Paryża Napoleon (pokój ten już nie Istnieje). Nr. 6, (613, 4a) dom dochodowy Teatrów Warszawy. NR. 9 (473ci d. niegdyś Dmuszewskiego, jednego z pierwszych redakt. i wydawc. „Kurjera Warszawskiego”, następnie głośny tern, że mieścił słynną w Warszawie restaurację Stępkowskiego. Nr. 11 (473B) kam. Peiyskitsa (ob. Nr. prosów), wzniesiona w r. 1828 pg. pl. Aignera na miejscu dawnego ogrodu klasztornego
Wolska
Wolska—główna arteria przedmieścia Woli. Na polach wsi Woli odbywały się elekcje królów (na placu od cmentarza ewang reform. za cmentarz prawosławny). NR. 4 (3102) Szpital wolski i sale zarobkowe Staszyca. Kościół św. Stanisława (nowy i stary), kościół św. Wawrzyńca (p. str. 39), NR. 25 (3084) dworek murowany Biernackich, dw. właśc. Czystego.
Zakroczymska
Zakroczymska. Dzisiejsza ulica jest zaledwie połową dawnej, zburzonej wraz z całą przyległą dzielnicą w r. 1832 przy wznoszeniu cytadeli; jedyną pozostałością z dawnych czasów jest położone w pobliżu plantu kolejowego źródło, obmurowane przez Stan. Aug. w r. 1771, obecnie w straszny sposób zniszczone i zaniedbane. Dla zbudowania grożącej Warszawie cytadeli (p. str. 55) zburzono kilkanaście ulic, t. zw. Żoliborz (joli bord), między innymi cały konwikt pijarów, koszary, pałacyki, ogrody i kościół „św. Krzyża w polu“. Kościół św. Franciszka Serafickiego (p. str. 30). Nr. 6 (1829) koszary sapieżyńskie, w dwn. pałacu Sapiechów, wyst. przez Jana Fryd S, kaszt, trockiego w 1726 r U wylotu ulicy, na esplanadzie cytadeli, krzyż Traugutta (p. słr. 43).
Zapiecek
Zapiecek. Nazwa nieznanego pochodzenia; ulica rozszerzona w r. 1831, po usunięciu stojącej tam kamienicy.
Zielna
Zielna, jeszcze przed kilkunastu laty zagrodzona bramą od Królewskiej. Nr. 379 (14087) olbrzymi przed wojną wzniesiony gmach Tow. Cedergren — stacja telefonów miejskich, najwyższy z domów w mieście.
Zielony
Zielony plac, od 1918 r.—Dąbrowskiego przy zbiegu Kredytowej z Jasną i Szkolną. Do r. 1917 wznosił się na nim tak zw. „pomnik hańby“, wystawiony przez rząd rosyjski Polakom, poległym w dn. 29 listopada 1830 r.„ za „wierność swemu monarsze“, a przeniesiony z placu Saskiego.
Żabia
Żabia, NR. 3 (9 i 9ab) pg. pl. Kropiwnickiego z piękną płaskorzeźbą Malińskiego (triumf Cerery, w środku budownictwo, siła i praca, po bokach nimfy).
Żelazna
Żelazna, od karczmy „żelaznej“, która stała niegdyś przy zbiegu z Al. Jerozolimskich. Nr. 97 (2449) dom Rodziny Maryi z kaplicą (zakł. wychowawczy). Naprzeciwko Przytułek położniczy (miejski) pg. pl. Gaya.
Plac za Żelazną bramą
Za Żelazną Bramą (plac), od bramy żelaznej z kamienną koroną królewską, wznieś, w 1724 r. przy zbiegu Żabiej i Granicznej, rozebr. w 1816 r. Nr. 1012 (957) dawny pał. Radziwiłłów, później Aleksandra Lubomirskiego, którego żonę, Rozalję Chodkiewiczównę, ścięto za terroru w Paryżu, i który przebudował pałac w kształcie obecnym. Od córki ich Rozalji Rzewuskiej, żony Wacława Emira Rzewuskiego, nabył pał. w r. 1816 Izydor hr. Krasiński, który część sprzedał gen. Falkowskiemu, a w r. 1828 całą posesję nabył Rząd Król. Obecnie mieści on „Salę Wiedeńską“, w której odbywają się wesela żydowskie. Na wprost kramy miejskie „ Wielopole”, d. „Gościnny Dwór“ wznieś, w 1841 r. pg. pl. Kropiwnickiego i Gaya. W głębi wielkie Hale Targowe, wznieś, przed kilkunastu latv na miejscu daw. koszar mirowskich.
Żórawia
Żórawia, daw. Żórawieńcowa, od rosnących tu niegdyś obficie Żórawin. Nr 44 0600 przy rogu Wielkiej—za czasów rosyjskich pałacyk nowo wzniesiony dla żandarmerii i ochrany, w którym zmienną koleją losów w r. 1915 mieściła się komenda strzelców warszawskich obecnie Ministerstwo Aprowizacji.
Żytnia
Żytnia wielki gmach z dużym ogrodem Magdalenek (przytułek dla chcących się rehabilitować kobiet upadłych); Na wprost figura Matki Boskiej
(…)
Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment: Przewodnik po Warszawie z planem miasta; E. Jezierski; 1920 r. Warszawa; Nakładem księgarni M. Ostaszewskiej i S-ki; Warszawa : M. Ostaszewska, [1920] (Warszawa : L. Nowak : [plan] B. Wierzbicki)