Życie kulturalne Warszawy przed wojną

(…)

Kultura współczesna wyrosła w miastach. Elementy, które stanowią jej zręb zasadniczy, powstały w środowiskach miejskich starożytnej Grecji i Rzymu. Następnie, od późnego średniowiecza począwszy, wykształca się życie intelektualne i artystyczne Europy przede wszystkim w murach ówcze­snych miast, a w każdym razie przy najżywszym współudziale intelektu i artyzmu, który mógł się tylko krzewić w ośrodkach żywszego życia umysło­wego. Żywioł mieszczański wysuwa się na czoło w dobie Odrodzenia, aby wreszcie, w dobie Oświecenia, uchwycić całkowicie w swoje ręce całe życie epoki.

Miasta wielkoprzemysłowe, narastające w ciągu XIX stulecia, wprowa­dzają w obręb tej kultury mieszczańskie j rzesze ludowe, żyjące dotychczas kulturą tradycyjną wsi. Dotyczy to zarówno masowej imigracji do miast, jak i ludności wiejskiej, która coraz bardziej ulega wpływom kulturalnym, pro­mieniującym z ośrodków miejskich. Kultura tradycyjna znika, nie pozosta­wiając niemal śladów pod wpływem wzorów, które narzuca miasto, przede ­wszystkim wielkie miasto. Nigdy bodaj, nawet w starożytnych republikach greckich, kultura nie wytwarzała się tak wyłącznie w murach miejskich, jak to się dzieje obecnie

Jednocześnie koncentracja w zakresie twórczości kulturalnej jest równie chyba daleko posunięta, jak w dziedzinie organizacji i dyspozycji gospodar­czej. Podobnie, jak na polu pracy ekonomicznej, tak samo w życiu kulturalnym zaznacza się wyraźnie rosnąca potrzeba współpracy i podziału czynności, wysuwa się również zagadnienie skupienia znacznej liczby odbiorców, czyli użytkowników kultury, a więc stworzenie pojemnego rynku. Wreszcie – w związku z tym coraz bardziej masowym charakterem produkcji wytworów i usług kulturalnych — wykształcają się metody wytwórczości zmechanizo­wanej, prowadzonej na wielką skalę, w sposób najsilniej zdolny przeniknąć do szerokich rzesz odbiorców.

Zagadnienie współpracy ze szczególną siłą wysunęło się w w. XIX w za­kresie twórczości naukowej. Wiedza współczesna wyrosła z teologii filozofii, które stanowiły pozornie jednolite zlepki mnóstwa wiadomości i sądów

o  świecie. W miarę rozwoju ścisłych badań z filozofii zaczęły wyodrębniać się coraz nowe konkretne nauki. Miejsce wszechstronnego mędrca – dyletanta doby Odrodzenia zajmuje rój specjalistów, z których wspólnych wysiłków po­wstaje dopiero pewien systemat naukowy. Uczeni muszą ciągle kontaktować ze sobą. Obok nauczycieli powstają grupy uczniów. Jedne specjalności po­trzebują poparcia ze strony innych. Szkoły wyższe i instytucje naukowe róż­niczkują się pod względem ilości i jakości wydziałów, katedr, zakładów i t. p. Uniwersytet współczesny jest złożonym aparatem programowego i spontanicz­nego podziału pracy, niesłychanie odbiegającym od wszechnic lat dawnych.

Zasada koncentracji święci triumfy dzięki podziałowi pracy. Im większy ośrodek uniwersytecki, tym doskonalsze mogą być wyniki, zarówno nauczania, jak samodzielnych badań. Wskutek tego z jednej strony ugruntowują swoje istnienie specjalne miasta uniwersyteckie, jak Oxford, Cambridge, Heidelberg. Z drugiej jednak w szybszym tempie rozwijają się uniwersytety wielkich miast. Male miasta uniwersyteckie trącą wciąż jeszcze średniowieczyzną, co rodzi protesty ze strony sfer naukowych, pragnących zacieśnić kontakt nauki z ży­ciem, oraz uczynić wiedzę dostępną dla szerokich rzesz stale demokratyzują­cych się społeczeństw. Wystąpi to szczególnie wyraźnie w Anglii, gdzie i na nauce ciążą przeżytki, które tradycja stara się pielęgnować tam zwłaszcza, gdzie zacofana organizacja przeszkadza wniknąć nowym prądom. Do walki z tymi przeżytkami pierwszy wystąpił uniwersytet stołeczny. Uniwersytet londyński, powstały w początku ubiegłego wieku z kursów popularnych, jest wyrazem zarówno demokratyzacji wiedzy, jak i zbliżenia jej do życia, przeciw­stawieniem w znacznym stopniu skrzepłych w rutynie wszechnic Oxfordu i Cambridge. Z Londynu wyszedł prąd, odmładzający uniwersytety angielskie.

Również w Stanach Zjednoczonych, gdzie uniwersytety stroniły przez czas długi od wielkich miast, dokonała się w niedługim stosunkowo czasie selekcja na korzyść uczelni, położonych w większych ośrodkach, albo w ich pobliżu (New York, Chicago, Cambridge pod Bostonem, Los Angeles, Berkeley i Stan­ford pod San Francisco, Ann Arbor koło Detroit i t. d.). Małe „kolegia” i uniwersytety prowincjonalne tracą na znaczeniu, o ile nie specjalizują się w wiedzy rolniczej.

Wyższe uczelnie nie mogą odgradzać się od wartkiego prądu życia, które tętni w wielkich skupieniach miejskich. Nie tylko są im potrzebne zbiory, biblioteki, szpitale, kliniki, udogodnienia techniczne, które w zasadzie istnieją tylko w wielkich miastach, ale również tu jedynie mogą wydatnie oddziałać na podniesienie szerszej kultury narodowej, nie tracą bowiem styczności z jej przeobrażeniami.

W zakresie twórczości artystycznej stosunki będą się układały nieco od­miennie, przynajmniej do ostatnich czasów, t. j. dopóki praca zespołowa nie zaczęła ogarniać całych działów twórczości artystycznej (teatr, architekturą sztuka dekoracyjna). W dobie wysiłków indywidualistycznych nie tyle wzgląd na korzyści podziału pracy, ile potrzeba zbliżenia się do użytkowników dóbr kulturalnych, sprzyjała koncentracji życia artystycznego.

Malarz, rzeźbiarz i poeta średniowieczny wędrowali od jednego dworu pańskiego do drugiego w poszukiwaniu dorywczego zarobku. To samo czyniły trupy aktorskie. Dopiero miasta stwarzają powoli rosnący zespól stałych odbiorców na różne wytwory i usługi artystyczne.

Powstają kolonie literackie, malarskie, stałe teatry. Ich istnienie zależy od pojawienia się dość licznych zespołów zwolenników, którzy popierają wy­siłki artystów. Zespoły takie, o silnym zróżniczkowaniu zainteresowań, mogą powstać tylko w dużych skupieniach miejskich, o odpowiednio licznym żywiole kulturalnym i czynnie do kultury się ustosunkowującym. Element taki gru­puje się przede wszystkim w stolicach, rzadziej w większych miastach pro­wincjonalnych. Ale ostateczny, rozstrzygający wpływ na koncentrację produkcji inte­lektualnej i artystycznej ma zmechanizowanie techniki w okresie rozpowszech­niania zdobyczy kultury. Już wynalazek druku bardzo wcześnie umożliwił oso­bom piszącym pozostawanie w znacznej odległości od stale rosnących rzesz czytelników. Pozwolił im przez to na zgrupowanie się w większych ośrodkach, w których prąd życia umysłowego jest dostatecznie wartki.

Z drugiej strony akcja wydawnicza, zarówno ze względów technicznych, jak handlowych, skupia się także w niewielu większych centrach. Autorzy, żyjący z pracy pióra, muszą trzymać się w pobliżu wydawców. Ośrodki wy­dawnicze pokrywają się z ośrodkami kulturalnymi. Motywy czysto kultural­ne skupienia twórczości literackiej uzyskują dodatkowy bodziec natury go­spodarczej.

W miarę przenikania literatury, a zwłaszcza prasy periodycznej do szero­kich odłamów społeczeństwa, koncentracja ośrodków wydawniczych wzmaga się coraz bardziej: wyrastają wielkie firmy w miarę tego, jak rosną rozmiary nakładów. Dokoła firm tych obrasta rzemiosło literackie i artystyczne. Znaj­dują zatrudnienie: felietoniści, autorzy popularnych powieści i nowel, tłu­macze, reporterzy, rysownicy i t. p.

Większą jeszcze rewolucję w zakresie koncentracji wytwórczości artystycz­nej dokonały: kino i radio. Taśma filmowa, zastępująca w budynku teatral­nym grę żywych aktorów, bywa wytwarzana w dalekich ateliers, położonych bądź w miejscowościach szczególnie do tego się nadających, bądź w wielkich miastach, w których najłatwiej o akcesoria, urządzenie widowiska, zdobycie aktorów, statystów i t. p. Mechanizacja teatru prowadzi do koncentracji pracy artystycznej, pozostawiając miejscowym przedsiębiorstwom widowiskowym tylko dbałość o dobre techniczne odtworzenie, zresztą za pośrednictwem udosko­nalonych maszyn (aparatura projekcyjna i dźwiękowa), które dostarcza im przemysł w stanie już gotowym.

Silniej jeszcze występuje koncentracja organizacyjna i artystyczna w za­kresie radia. Rola miast wielkich jest w tej dziedzinie bodaj większa, niż w wy­padku wytwórczości filmowej. Związek z wartkim, codziennym potokiem życia kulturalnego jest tu znacznie silniejszy. Radio potrzebuje stałej współpracy zdol­nych muzyków, literatów, popularyzatorów wiedzy, słowem wybitnych oso­bistości, które zamieszkują przede wszystkim w wielkich miastach. Radio jest jednym z czynników najsilniej forsujących metropolizację kultury. Jedy­nie może patefon, acz w zakresie znacznie węższym (tylko muzyka i śpiew) i w sposób mniej przemawiający do wyobraźni umożliwia bezpośrednie prze­nikanie aktualności kulturalnych wielkiego miasta do najdalszych zakątków prowincji.

Przez zogniskowanie produkcji mechanicznej w zakresie szerzenia twór­czości kulturalnej wielkie miasta w coraz większym stopniu zagarniają wszy­stkie te dziedziny pracy umysłowej i artystycznej, w których skupia się dzia­łalność oryginalna i konstruktywna.

Rola ośrodków mniejszych staje się coraz skromniejsza. Ogranicza się często do powtarzania, kopiowania. Sfera twórczości oryginalnej prowincji kurczy się, mimo świadomych wysiłków regionalistów. Zapatrzeni w ideały, dalekie niestety od rzeczywistości, zwolennicy ożywienia kultur ludowych, nie uwzględniają zazwyczaj natężenia procesów koncentracji i standaryzacji kul­turalnej, dokonywującej się w wielkich miastach, oraz rosnącej siły, z jaką wzory miejskie przemawiają do ludności nawet zapadłych na pozór ośrodków wiejskich.

Nie trzeba zresztą przeceniać roli kulturalnie twórczej miast wielkich. Niektóre z nich mogą nie posiadać nawet własnego oryginalnego oblicza, a jednak będą głęboko oddziaływały na cały kraj. Wpływy ich płyną w dużym stopniu z samego faktu ich istnienia, nie zaś wyłącznie z wartości kultural­nych, jakie z nich promieniują. Niezaprzeczenie odbija się to niezwykle ujemnie na całokształcie kultury narodowej. Wątpliwość jednak budzą próby prze­ciwstawienia owej jałowości wielu dziedzin kultury wielkomiejskiej tworów, posiadających znaczne walory bezwzględne, ale niezdolnych do mocniejszego, na dalszą metę obliczonego przemawiania do mas. Regionalizm bywa zresztą aż nadto często jedną z metod protestu przeciw istniejącemu układowi sto­sunków gospodarczych i politycznych, jego treść kulturalna jest zadziwiająco uboga.

Wchodzą tu w grę procesy, przerastające ramy zagadnień w płaszczyźnie nie tylko dzielnicowej, ale ogólnopaństwowej. Jakkolwiek krytycznie będziemy się zapatrywali na sprawę zacierania się wielu rysów oryginalnych w kulturze narodowej, musimy uznać fakt, że życie intelektualne i artystyczne nabiera coraz więcej cech międzynarodowych. Coraz więcej przejawów twórczości kul­turalnej wielkich ośrodków zachodu Europy i Ameryki bywa przejmowane przez kraje gospodarczo zacofane, dalej ku wschodowi położone.

Nie wynika to bynajmniej z jakiegoś upośledzenia umysłowego tych na­rodów, zwłaszcza w zakresie samodzielnej twórczości intelektualnej i artystycz­nej elity narodowej. Tutaj zdobycze elity tej splatają się harmonijnie z pierwia­stkami, przejętymi od innych narodów. Ale ta twórczość szczytów bywa zbyt trudna dla szerokich rzesz ludności, które dopiero wkraczają na pierwsze szczeble życia kulturalnego.

Wzorce popularne, zdolne poruszyć masy, narzucane przez zachód Euro­py, są wytworem starszej kultury demokratycznej, przez co bez trudu mogą zaspokoić potrzeby demokratyzującego się społeczeństwa zdawkową monetą kultury dnia codziennego.

Kraj zacofany pod względem poziomu kultury warstw ludowych musi przejmować gotowe wzorce od innych narodów, u których wzorce te wyrosły z życia, są wyrazem postępu mas. Z wzorców tych winien jednak wybrać naj­odpowiedniejsze, odrzucić ujemne, wybrane zaś dostosować do własnych wa­runków, zasymilować.

Kraje takie, jak Polska, zdolne wnieść bardzo wiele zasadniczych wartości do kultury ogólnoeuropejskiej w zakresie najwyższych przejawów twórczości naukowej i artystycznej, w dziedzinie kultury masowej są zdane całkowicie na przejmowanie wzorów, rozwiniętych na Zachodzie.

Kultura masowa Zachodu, wielkomiejska w każdym niemal swoim prze­jawie, przenika przede wszystkim do wielkich skupień ludności w kraju. Tu odbywa się selekcja i asymilacja, oraz dostosowanie do potrzeb umysłowych ludności i stąd dopiero kultura „szarego człowieka” promieniuje do najdalszych zakątków prowincji.

Zwłaszcza doniosłe ma to znaczenie obecnie, gdy z niezwykłą szybkością staramy się dogonić kulturalnie kraje Zachodu. Wieś, w niektórych dzielnicach żyjąca do samej prawie wojny swoją kulturą tradycyjną, urbanizuje się kulturalnie w ostatnich latach w tempie wręcz rewolucjonizującym cale życie duchowe wieśniaka.

Wytwarzanie kultury masowej odbywa się przeto coraz bardziej w skali międzynarodowej. Książki, czasopisma, radio, a zwłaszcza kino przynoszą te nowe wzory kulturalne. Jako ogniwa, które asymilują i przetwarzają tę kulturę, na czoło wysuną się miasta, utrzymujące najbliższy kontakt z zagranicą.

Zgrupowanie znacznej liczby osób kulturalnie twórczych, istnienie licznego i stosunkowo zamożnego zespołu użytkowników kultury, koncentracja ułatwień technicznych w zakresie mechanicznego rozpowszechniania produkcji kultu­ralnej, wreszcie największa łatwość nawiązania kontaktu z zagranicą wszystkie te czynniki czynią ze stolicy kraju główny ośrodek w zakresie życia umysłowego.

Stolice posiadają w tym względzie głęboko w przeszłość sięgające tradycje. Są to tradycje dworów monarszych przede wszystkim. W dobie Oświecenia zo­stały położone podwaliny pod rozwój życia artystycznego i naukowego. Jeśli Niemcy posiadają do chwili obecnej tak zróżniczkowane ośrodki kulturalne w przeciwieństwie do silnej koncentracji dyspozycji politycznej i gospodar­czej — wynika to w dużym stopniu z tradycyj dawnych stolic drobnych księstw i królestw Rzeszy Niemieckiej. Natomiast Francja i Anglia, w których monarchia absolutna wcześnie dokonała zjednoczenia kraju, odznaczają się nadal przerostem znaczenia kulturalnego stolicy w życiu całego kraju.

Była już mowa na wstępie o tym, że, mimo braku silnej koncentracji władzy w Polsce, Warszawa stała się w ciągu XVII i XVIII w. jedynym większym ośrodkiem kulturalnym kraju. Utrata niepodległości wywołała emi­grację zagranicę znacznego odłamu jednostek twórczych. W zadziwiająco jed­nak krótkim czasie Warszawa dźwignęła się z rozgromu. Pierwsze znamiona odrodzenia pojawiły się już u schyłku okupacji pruskiej. Za Księstwa War­szawskiego, a zwłaszcza w dobie Królestwa Kongresowego, Warszawa odzy­skała prawie całkowicie swoje stanowisko kierownicze w życiu kulturalnym Polski. Lecz znów niestety, nie na długo. Po upadku powstania listopadowego następuje ponowne załamanie. Ziemie polskie tracą właściwie stolicę kultu­ralną na obszarze etnograficznym. Przenosi się ona do Paryża. Rolę ekspo­zytury miejscowej spełnia wolne miasto Kraków. Jest to również okres krótko­trwałej świetności Poznania do czasu stłumienia wszystkich swobód przez Prusy po rewolucji 1848 r.

Po 1850 r., a zwłaszcza po uzyskaniu autonomii w 1867 r., największą swo­bodą cieszy się Małopolska. Kraków staje się ostatecznie główną ostoją kul­tury narodowej. Lwów, jako stolica rządu krajowego Galicji, rozwija się rów­nież w kierunku metropolii kulturalnej.

Nie znaczy to, by Warszawa utraciła całkowicie swoje znaczenie przewo­dzące w rozwoju kultury krajowej na rzecz stolic małopolskich. Nawet w do­bie największego ucisku, około 1840 r., torują sobie łożysko pewne prądy umysłowe, szczególnie żywe w zakresie reformy stosunków’ agrarnych.

Po powstaniu styczniowym Warszawa staje się stolicą pozytywizmu i przy­czynia się do popularyzacji nauki w całym kraju. Na gruncie, przygotowanym przez pozytywizm, rodzą się nowe kierunki ideologii społecznej: socjalizm i ruch ludowy. Krzewi się tajna działalność oświatowca. Po 1905 r. staje się możliwa akcja jawna w tej dziedzinie, jakkolwiek w skromnym zakresie.

Warszawa u schyłku XIX w. i na początku XX w. pozostaje znacznie w tyle poza Krakowem pod względem tętna życia narodowego i artystycznego, przo­duje jednak w dziedzinie zainteresowań naukowych i społecznych, mimo prze­śladowań policyjnych i braku własnego szkolnictwa wyższego, który sprawia, że młodzież kształci się w Małopolsce, lub zagranicą.

Jeszcze jeden wzgląd przemawiał za utrzymaniem odrębności życia kul­turalnego stolicy, a nawet za wyrobieniem pewnej samodzielności w tej dziedzinie w porównaniu z innymi stolicami dzielnicowymi. Małopolska znajdowała się pod wyraźnym wpływem Wiednia, z którego czerpano wiele wzorów. Bez tarć większych i wysiłków germanizatorskich odbywało się w drodze pokojo­wej przenikanie kultury austriackiej do stolic małopolskich, zwłaszcza w dzie­dzinach nie objętych bezpośrednio żywszym prądem ruchu narodowościowego. Literatura i malarstwo były ściśle narodowe, ale nauka poddawała się coraz bardziej wpływom myśli austriackiej, czy w ogóle niemieckiej. W Poznaniu rząd niemiecki zdecydowanie dławił wszystkie objawy pol­skości w zakresie dziedziny kulturalnej i propagował wzory berlińskie.

W Warszawie skutki rusyfikacji nie mogły przybrać tych rozmiarów. Przede wszystkim dlatego, że Kongresówka stała znacznie wyżej kulturalnie od Rosji. Petersburg czy Moskwa, mimo swojego bogactwa, były pod wielu względami ośrodkami bardziej zacofanymi kulturalnie od Warszawy. Na każ­dym kroku występowała niewspółmierność starej cywilizacji zachodniej z bizantynizmem rosyjskim. W dobie ucisku kulturalnego Warszawa stale spo­glądała w stronę Europy zachodniej, przede wszystkim Paryża. Nie bez po­wodu goście z zagranicy nazywali ją „Paryżem wschodu” nawet w okresie naj­większego prześladowania politycznego i wyjałowienia ze znacznej części ży­wiołów twórczych na polu kultury. Nie zacieśniało tu horyzontów myślowych zbyteczne pośrednictwo Wiednia, czy Berlina. Owa bezpośredniość wpływów, płynących z zachodu Europy, wystąpiła z całą mocą w jednym z najcięższych okresów, a więc w dobie pozytywizmu. Warszawa zaczerpnęła wówczas wzory z literatury⁷ francuskiej (a właściwie głównie z angielsko-szkockiej poprzez fran­cuską) , przekuwając świeże i żywe prądy umysłowe zachodu na hasła dnia codziennego.

Jakkolwiek bardzo wiele Warszawa utraciła na rzecz innych stolic dziel­nicowych w czasie stulecia niewoli, niemniej nigdy nie przerwała ścisłej stycz­ności duchowej z tętnem kulturalnym Europy zachodniej. Wskutek tego proces ponownego dostosowania się do roli stolicy nie był bynajmniej tak uciążliwy, jakby można było się spodziewać, sądząc z pozornej martwoty wielu odcin­ków życia w dobie ucisku.

Po upływie prawie stulecia Warszawa odzyskała swoje stanowisko kierow­nicze w zakresie kultury narodowej. Musiało się to odbić częściowo na nie­których stolicach dzielnicowych (zwłaszcza na Krakowie i Lwowie, gdyż Poznań i Wilno dopiero po wojnie uzyskały możność normalnego rozwoju ży­cia narodowego w swoich murach). Nie cała przecież ekspansja kultury pły­nie z uszczuplenia roli przedwojennych ośrodków. Mnóstwo w niej pierwia­stków nowych, bądź takich, które rozwinęły się z zalążków systematycznie dławionych w dobie niewoli. Zapominać również nie należy,

że świetność kulturalna Małopolski przedwojennej była przede wszystkim wynikiem roz­darcia politycznego kraju, oraz istnienia swobód lokalnych wyłącznie w za­borze austriackim. Obecnie zacierają się ślady niewoli, musiał więc zblednąć blask twórczości umysłowej i artystycznej, który opromieniał Kraków przed­wojenny. Może zresztą zabrakło na razie wielkich talentów, w które tak hojnie była wyposażona ubiegła epoka. A może w grę tu wchodzi głębszy kryzys kulturalny, który dotyka nie tylko Krakowa, czy Warszawę, nie tylko całą Polskę, ale całą cywilizację zachodu.

Nie zapominajmy zresztą o tym, że rzadko stosunkowo występuje umyślne ogałacanie dotychczasowych skupień kulturalnych na rzecz stolicy. Proces i tu jest w dużym stopniu żywiołowy. Do Warszawy napływają ci, którzy poszu­kują poprawy warunków bytu, lepszych stanowisk, większych możliwości pracy twórczej. Raz znalazłszy się w stolicy, identyfikują się z jej dążeniami, uczestniczą w dziele przyciągania do niej swoich przyjaciół, uczniów, znanych sobie uzdolnionych jednostek. Byłoby niezmiernie ciekawym zbadanie, w jak wysokim stopniu Krakowianie i Lwowianie, którzy zdobyli wyższe stanowiska w stolicy, przyczynili się do ogołocenia swoich miast rodzinnych z osób o wyż­szych wartościach kulturalnych.

Niewątpliwie koncentracja polityczna w niepodległej Polsce nie pozostaje bez wpływu na wzmożenie roli stolicy w życiu kulturalnym, niekiedy daleko poza granice, które nakreśliłby samorzutny, niewyznaczony z góry rozwój sto­sunków. Niemniej nie można całkowicie pomijać czynników, wynikających z ukła­du stosunków społeczno-gospodarczych, które wzmacniają wpływ Państwa w zakresie produkcji kulturalnej. Zwłaszcza silnie zaznacza się owa opieka Państwa w zakresie sztuk plastycznych, które tracą coraz bardziej poparcie ze strony osób prywatnych. Zresztą literatura i nauka cierpią także na brak tego rodzaju pomocy ze strony społeczeństwa.

Zmienia się struktura społeczna. Zanikają ambicje mecenasowania sztuce i wiedzy wśród bogatego mieszczaństwa, w którego skład wchodzą już prze­ważnie inni ludzie, niż w dobie przedwojennej. Rozwijająca się liczebnie war­stwa inteligencji traci również wiele dawnych rzetelnych zamiłowań arty­stycznych. Biednieje obniżający się standard życiowy, nie pozwala jej na wiele wydatków, wykraczających poza najniezbędniejsze potrzeby. Także praca jest bardziej męcząca, sport i rozrywki zastępują wiele zamiłowań czysto intelektu­alnych. Rozrywka i korzystanie ze zmechanizowanej produkcji kulturalnej ob­cego pochodzenia (kina przede wszystkim) odbiera wreszcie podstawy bytu wielu gałęziom poważniejszej twórczości artystycznej i umysłowej.

Państwo zajmuje się coraz bardziej losem nauki i sztuki. Nic dziwnego, że najintensywniej tam, gdzie skupia się dyspozycja centralna aparatu pań­stwowego, gdzie przesuwa się najwięcej jednostek, pracujących na stanowi­skach kierowniczych i posiadających rozleglejsze zrozumienie potrzeb kultury narodowej, gdzie istnieje większa łatwość uzyskania kredytów, choćby nawet skromnych w stosunku do całego budżetu Państwa, ale ożywczych dla sztuki nauki krajowej, gdzie wreszcie potrzeby reprezentacyjne rozwijają szersze możliwości, zwłaszcza w zakresie zatrudnienia architektów i plastyków.

Z drugiej strony żywiołowy rozwój stosunków, w zakresie współczesnej techniki promieniowania kulturalnego, wzmógł znaczenie stolicy w tym zakre­sie, niezależnie poniekąd od przeobrażeń natury politycznej. Odcięta od wielu procesów masowych kultury demokratycznej, wykształ­conych na zachodzie Europy i w Ameryce, Polska weszła po wojnie w orbitę międzynarodowych stosunków kulturalnych w dobie ogromnego zmechanizo­wania i związanej z tym rosnącej koncentracji w zakresie produkcji dóbr usług „Doganianie” zagranicy powoduje potrzebę przejmowania tych samych metod wytwórczości kulturalnej. A doganiać trzeba szybko, z możliwie małym nakładem kapitału, którego tak niewiele znajduje się w kraju. Pośpiech i ubóstwo środków wzmacniają koncentrację w tym zakresie. Albowiem kraj nasz jest za ubogi, przedstawia sobą za szczupły jeszcze „rynek” na to, by mogło wytworzyć się parę sprawnie działających centrów kultury, co w obecnych warunkach wymaga wielkich inwestycji . Warszawa jest nie- tylko stolicą, położoną w środkowym punkcie kraju, mającą największą swo­bodę oddziaływań, ale również miastem najbogatszym, oraz miastem, któ­re stwarza najobszerniejszy rynek lokalny dla produkcji intelektualnej i arty­stycznej. Mając zapewniony ten rynek miejscowy, łatwo podbić prowincję. Dlatego każdy większy „producent” kulturalny, traktujący swoje wysiłki za­równo pod kątem ideowym, jak i handlowym, stara się rozpocząć pracę od Warszawy.

Jakkolwiek silne jest w Warszawie wspomniane już biednienie sfer, po­siadających zainteresowania kulturalne, oraz zanik wielu zainteresowań na rzecz innych, słabiej związanych z twórczością intelektualną i artystyczną. Duży wpływ może mieć czasami i to, że w stolicy można wygłaszać poglądy, które na prowincji mogłyby wywołać nieprzychylną reakcję ze strony zacofanej opinii społecznej, a w niektórych nawet wypadkach niewczesną represję. W społeczeństwie i w państwach współ­czesnych najwięcej swobody w zakresie życia ideowego daje atmosfera stolicy.

niemniej elita umysłowa stolicy jest bardzo liczna i zróżniczkowana w porów­naniu z innymi ośrodkami kraju. Przede wszystkim do stolicy napłynęły jed­nostki o wyższym poziomie umysłowym z całego kraju. Wskutek na groma­dzenia osób, wykształconych w różnych ośrodkach krajowych i zagranicz­nych, wyrosłych w atmosferze duchowej najrozmaitszych oddziaływań kultu­ralnych, krzyżuje się mnóstwo wpływów i zainteresowań, każdy nowy prąd naukowy, czy artystyczny z łatwością może zmobilizować grono zwolenników, a nawet entuzjastów.

Złożona struktura społeczna stolicy wywiera również doniosły wpływ za­równo na pojemność kulturalną środowiska warszawskiego, jak i na zdolność promieniowania na prowincję.

Wielkie miasta przemysłowe, którym oblicze nadają dwie warstwy, roz­dzielone między sobą przepaścią różnic społecznych, a mianowicie fabrykanci, oraz robotnicy, nie mogą wytworzyć żadnego wspólnego języka kulturalnego. Fabrykanci żyją w swoim zamkniętym światku wzorami importowanymi z kół high life u zagranicznego, natomiast robotnicy karmią się najgorszymi odpad­kami kultury ludności zamożnej, pozbawieni łatwiejszych do przyswojenia pierwiastków kultury narodowej.

Inaczej układają się stosunki w miastach, których horyzontu nie przesła­niają kominy fabryczne: w miastach handlowych, rzemieślniczych i urzędni­czych, o zróżniczkowanym składzie zawodowym, o wieloszczeblowej drabinie społecznej, w której przejście ze szczebla na szczebel nie sprawia większej trudności. Warszawa posiada właśnie taką drabinę, jak to już zwróciłem uwa­gę przy rozważaniach sprawy podziału dochodu społecznego. Między mie­szczaństwem a ludnością pracującą istnieje mnóstwo stopni pośrednich. Liczna jest warstwa inteligencji zawodowej, która najżywiej reaguje na prądy kultu­ralne. Górna jej sfera roztapia się w plutokracji i świecie bogatego mieszczań­stwa, dolna w drobnym mieszczaństwie i w arystokracji robotniczej. Młodzież ze sfer rzemieślniczych i proletariackich z łatwością przenika do szeregów in­teligencji. W związku z awansem społecznym odbywa się nie tylko intensywna cyrkulacja ludnościowa, ale również i w zakresie światopoglądów kultural­nych. Wzory kulturalne warstw, wyżej w rozwoju umysłowym stojących, prze­nikają w głąb mas naginając się oczywiście do potrzeb duchowych szerokich rzesz.

Warszawa promieniuje nie tylko swoistą kulturą inteligencką, ale zdołała już wytworzyć całe bogactwo wzorców kultury popularnej, dostosowanych do poziomu umysłowego drobnego mieszczaństwa. Prowincja naśladuje wzory te, nieraz nieświadoma ich pochodzenia. Niemniej trzeba tu podkreślić fakt niezwykle doniosły: świadomość, że jakiś pogląd, czy przejaw życia estetycznego pochodzi ze stolicy, posiada swo­istą dynamikę w procesach szerzenia się kultury. Wiąże się to ze złożonym splotem zagadnień natury psychologicznej, wyrastających na tle układu stosunków społecznych, które są wytworem szybko postępującej demokratyzacji szerokich rzesz ludności.

Stolica wywiera wpływy kulturalne już przez sam fakt, że tu mieści się ośrodek władzy, że stąd promieniuje dyspozycja w sprawach gospodarczych. Posiada autorytet źródła decyzji, mocy. To samo przez się im­ponuje, narzuca pewne wzory tłumom. Nawet w wypadkach, w których dy­spozycja centralna nie stwarza nacisku administracyjnego w sprawie sposobów postępowania, autorytet władzy skłania do naśladownictwa wzorców stołecznych.

Nie należy jednak przeceniać siły i zasięgu tego oddziaływania w drodze przymusu, czy to administracyjnego, czy to wynikającego z postawy uległo­ści. Niewola wykształciła tę postawę, jest ona jednak sprzeczna z duchem na­rodowym, a zwłaszcza nie odpowiada nastrojom awansu kulturalnego mło­dzieży, która chce wykazać swoją moc życiową, zatrzeć ślady stosunku poddańczego i bierności społecznej.

Wielkie miasta promieniują na prowincję przede wszystkim dlatego, że dostarczają szerokim masom demokratyzującego się społeczeństwa wzorów myślenia i postępowania, życia wewnętrznego i oblicza zewnętrznego, które uważa się za społecznie wyższe. Dawniej wzorów takich dostarczały dwory i ży­cie ziemiaństwa. Teraz mieszczaństwo i inteligencja zawodowa ustala stereo typy, które kopiuje prowincja.

W miarę wzrastającej unifikacji kraju i związanej z nią chęci wzajem­nego upodobnienia się obywateli, wytwarzają się również coraz bardziej jedno­lite ideały wyższości i „nienaganności” społecznej. Stolica zwycięża we współ­zawodnictwie z ośrodkami regionalnymi. Przede wszystkim dlatego, że ma naj­dalej sięgające środki rozpowszechnienia swojej kultury przez radio, czasopisma, książki, filmy krajowe.

Następnie dlatego, że najumiejętniej przerabia i dostosowuje imponujące v/ kraju naszym wzorce zagraniczne, zwłaszcza zachodnio europejskie i ame­rykańskie. Nadto i z tego powodu, że posiada najbogatszą stosunkowo skalę wzorców kulturalnych, łatwą dla naśladowania przez osoby na różnych szcze­blach rozwoju intelektualnego. Wreszcie wzory warszawskie, z tej choćby przy­czyny, że są stołecznymi, najsilniej wzmacniają samopoczucie tych, którzy je przejmują. Snobizm odgrywa tu doniosłą rolę. Wzory lokalne zsuwają się na drugi plan. Prowincja ogranicza się w wielu dziedzinach do powtarzania po­pularnych wzorców kultury dnia codziennego za stolicą.

Warszawa jest więc ośrodkiem promieniowania nie tylko w zakresie mod­nej odzieży, ale w dziedzinie wygłaszanych poglądów, programów ideii haseł, a zwłaszcza w zakresie drobnej monety kulturalnej dnia codziennego, któ­rej znaczenie nie bywa zazwyczaj dostatecznie doceniane, a mianowicie: aneg­doty, plotki, żartu, lekkiej muzyki, piosenki. Ku Warszawie spogląda cala pro­wincja, poszukująca zarówno poważniejszej strawy intelektualnej, jak i roz­rywki. Czy całkowicie spełnia swoją misję, to inna sprawa.

W poniżej zamieszczonych uwagach szczegółowych zaznaczę ważniejsze objawy koncentracji kulturalnej w stolicy, oraz oddziaływania Warszawy na prowincję. Ograniczę się z konieczności do tych wpływów, które dadzą się wy­mierzyć i oznaczyć, pomijając częstokroć trudniejsze do analizy oddziaływania mniej uchwytne, bardziej subtelne, często też bardziej istotne.

Przy obecnym stanie statystyki kulturalnej w kraju naszym da się oświetlić tylko niektóre zagadnienia i to w sposób bardzo schematyczny. Do­piero wówczas, gdy rozwiną się badania monograficzne poszczególnych zagad­nień, będzie można powiedzieć nieco więcej o wielu sprawach pierwszorzęd­nego znaczenia, potraktowanych przeze mnie niejako na marginesie mimo, że miałem pełną świadomość wagi ujmowanych zagadnień. Poniższe rozważania stanowią przeto raczej garść „chwytów” w zakresie spraw dotychczas niemal zupełnie nieporuszanych.

Dla społeczeństwa, które posiada tak wielką liczbę swoich członków na obczyźnie, nie bez znaczenia pozostaje także promieniowanie stolicy na zagranicę. Promieniowanie to jest bardzo silne. W świadomości mas emigracyjnych, zwłaszcza drugiego pokolenia, urodzonego na obczyźnie, i posiadającego słabe tylko wyobrażenie o życiu w kraju, zarysowują się prze­de wszystkim trzy miasta-symbole: Kraków, jako pomnik tradycji historycznych, Gdynia, jako okno wybite na szeroki świat, i Warszawa — jako serce i mózg kraju. Warszawa jest punktem centralnym wszelkich wycieczek emigranckich.

Nie znaczy, bym miał dyskwalifikować naszą statystykę w tej dziedzinie. Poszu­kując materiałów do porównań z zagranicą, mogłem przekonać się, że statystyka polska od­znacza się raczej stosunkowym bogactwem bieżących informacji w porównaniu z innymi kra­jami europejskimi, a nawet ze Stanami Zjednoczonymi. (…)

Powyższy tekst i ilustracje stanowią fragment książki: Warszawa jako stolica Polski; Stanisław Rychliński; Wydawnictwo biura ekonomicznego zarządu miejskiego W M. ST. Warszawie 1936.